Rozdziały
Rzymski sztandar (signum lub signa Romanum) był to proporzec, flaga lub baner przytwierdzony do drzewca, który identyfikował rzymski oddział lub jazdę. Sztandar odgrywał bardzo ważną rolę w armii. Stanowił miejsce zbiórki, był symbolem dumy i pozwalał przeprowadzać zorganizowane ruchy na polu bitwy. W przypadku znaku dźwiękowego (odgłos z trąby) wszyscy żołnierze przysługujący do oddziału i sztandaru kierowali oczy na proporzec, aby przygotować się na odpowiednie rozkazy. Chorąży wykonywał różnego rodzaju ruchy sztandarem – opuszczał, podnosił, machał – czym wskazywał taktykę i kolejne ruchy oddziału.
Sztandary były na tyle istotne w rzymskiej armii, że niejednokrotnie toczono celowe wojny lub czyniono zabiegi dyplomatyczne, aby odzyskać utracone znaki.
W czasach republikańskich sztandary zwykle posiadały oznaczenia SPQR, czyli Senatus Populusque Romanus (Senat i Lud Rzymski), co oznaczało, że legion czy kohorta przynależała do obywateli i Rzeczpospolitej. We wczesnym okresie republiki właściwym sztandarem wojskowym (signum militare) była po prostu wiązka trawy zatknięta na końcu drzewca. Potem wprowadzono znany znak otwartej dłoni (manipulus), by wreszcie na metalowych drążkach umieścić figury symbolicznych zwierząt. Pliniusz Starszy w dziele Historia naturalna (X.16) wymienia pięć zwierząt: wilka, orła, dzika, konia lub Minotaura. Wraz z reformami wojskowymi Gajusza Mariusza (pod koniec II wieku p.n.e.) zrezygnowano z „czworonogów” i oparto się jedynie na wizerunku orła (aquila).
Drzewiec, na którym znajdowały się emblemat lub znak oddziału wykonany był z drewna. W jego dolnej części znajdował się wykonany z żelaza punkt (cuspis), który umożliwiał postawienie sztandaru na ziemi lub też ewentualnie pozwalał odpychać atakujących.
Sacramentum
Żołnierze rzymscy składali wojskową przysięgę (sacramentum militare lub militum/militiae). Przysięga była składana, aby udowodnić swoją lojalność konsulowi w czasach republikańskich, a za cesarstwa cesarzowi. Od III wieku n.e. przysięgi odbywały się co roku, dnia 3 stycznia. W późnym okresie cesarstwa, przysięga powodowała liczne konflikty z chrześcijanami, którzy służyli w armii, i którzy często stawali się męczennikami. Tertulian m.in. potępiał legionistów wyznających wiarę w Chrystusa i składających przysięgę na wierność cesarzowi; jednoznacznie podkreślając, że jedyny sakrament jaki każdy chrześcijanin powinien za swojego życia złożyć to chrzest.
Przykład przysięgi, jaką musieli złożyć legioniści, przekazał nam Flawiusz Wegecjusz, pisarz z IV wieku n.e.:
Iurant autem milites omnia se strenue facturos quae praeceperit imperator, numquam deserturos militiam nec mortem recusaturos pro Romana republica!
A żołnierze przysięgają, że będą wiernie wykonywać wszelkie cesarskie rozkazy, że nigdy nie porzucą służby, i nie będą unikać śmierci za rzymską Republikę1.
– Wegecjusz, O sztuce wojskowej, 2.5
Co więcej, przysięga równała się całkowitemu oddaniu żołnierzy dla znaku, za który gotowi byli polec. W sytuacjach wyraźnie niekorzystnych dla rzymskich żołnierzy ciskano nimi w nacierających i przeważających wrogów, aby zmusić do kontrataku własnych żołnierzy.
Każdy manipuł (później kohorta lub centuria) posiadał swój znak (signum), zwykle w kształcie podniesionej w górę ręki umieszczonej na drzewcu, który nosił stale wyznaczony do tego chorąży (signifer). W czasach cesarstwa w legionie znajdowało się 59 takich sztandarów. W każdej kohorcie, w pierwszej centurii signifer niosący sztandar był najstarszym rangą.
Signum posiadało także tzw. phalarae, czyli medaliony odnotowujące wybitne zachowanie w czasie bitwy. Noszono je nie tylko w czasie bitwy, ale głównie w trakcie parad wojskowych i triumfów. Nagrodzona mogła być centuria lub cała kohorta. Noszenie przyczepionego medalionu do proporca napawało oddział dumą, a wroga trwogą. Prawdopodobnym jest, że maksymalna ilość medalionów na sztandarze wynosiła sześć; posiadamy jednak wizerunek sztandaru na steli Aureliusza Aleksandrusa z końca II wieku n.e., gdzie dostrzec można siedem phalarae. Tego typu odznaczenia otrzymywali także pojedynczy żołnierze.
Na czubku drzewca znajdowała się wzniesiona do góry ręka (manus) lub głowa włóczni w kształcie liścia. Innym elementem zatwierdzonym czasami na sztandarach rzymskich był orb, czyli kula symbolizująca dominację Rzymu nad światem. Niekiedy umieszczano także wykonany z brązu wizerunek bogini Wiktorii, której towarzyszył mały Mars. Dowodem na to są reliefy z kolumny Trajana oraz Łuku Konstantyna. Niekiedy dodatkowo umieszczano wizerunek cesarza, którego traktowano jako bóstwo lub też jego imię.
Oprócz tego legiony posiadały symboliczne znaki kultowe, najczęściej znak z wyobrażeniem orła. Znakiem tym była zazwyczaj tablica z oznaczeniem legionu oraz metalową dłonią na szczycie, przymocowana na metalowym drągu, obitym kolistymi emblematami, z wieńcem laurowym.
Znaki te odgrywały w wojsku rzymskim dużą rolę, zarówno praktyczną, jak i symboliczną:
- ułatwiały utrzymanie łączności pomiędzy oddziałami w walce;
- były symbolem jedności oddziału i nienaruszalności porządku wojskowego.
W czasie spokoju znaki spoczywały w świątyni Saturna, podczas gdy w czasie kampanii znaki przechowywano w małej świątyni w obozie.
Poniżej przedstawione są używane rodzaje sztandarów w armii rzymskiej.
Aquila
Od czasów Gajusza Mariusza (II połowa II wieku p.n.e.) wyłącznym znakiem legionów był orzeł srebrny / brązowy (później złocisty), z podniesionymi skrzydłami, będący symbolem Jowisza (aquila). W tych czasach chorąży otrzymał miano aquilifera i przysługiwała mu kolista tarcza.
Prawdopodobnie orzeł legionowy nie mógł być dużych rozmiarów, gdyż posiadamy przekazy mówiące o sytuacji, kiedy chorąży legionowy w armii Cezara w przypadku zagrożenia ściągał orła z drzewca oraz chował w fałdach ubrania. Ranny lub umierający chorąży starał się ponoć za wszelką cenę przekazać orła swojemu dowódcy, od którego otrzymał signis acceptis. Mimo jednak faktu, że utrata znaku legionowego była uważana za hańbę, niekiedy wódz decydował się na rzucenie sztandaru we wrogi oddział, albo żeby odciągnąć uwagę od przegrywających Rzymian, albo żeby zmotywować swoich żołnierzy do walki.
Państwo rzymskie przykładało wielką rolę do odzyskania wszelkich utraconych sztandarów wojskowych, w tym zwłaszcza aquila. Pod sławetnej porażce w lesie Teutoburskim (9 rok n.e.) zagładzie uległy trzy rzymskie legiony, siedemnasty, osiemnasty i dziewiętnasty, a ich orły wpadły w ręce zwycięskich Germanów. Dwa z nich zostały odbite przez Germanika podczas kampanii w 15 i 16 roku, a ostatniego odzyskał Publiusz Gabiniusz Sekundus w roku 41 n.e.
Więcej o utraconych rzymskich orłach
Draco
Draco był to sztandar wojskowy rzymskiej jazdy, który trzymany był przez draconariusa i reprezentował kohortę. Wegecjusz podaje, że w IV wieku n.e. każda kohorta legionowa posiadała własny znak draco.
Pojawienie się draco w armii rzymskiej wynikać może z pojawienia się jednostek sarmackich w II wieku n.e.2 Z kolei Franz Fiebiger stwierdził, że Rzymianie przejęli ten znak od Daków, którzy stosowali emblemat smoka3 lub od Partów.
Pierwotnie draco stosowały ludy stepowe, które opierały swoją armię na jeździe. Antyczny pisarz Flawiusz Arrian opisuje go jako długi rękaw wykonany zszytych zabarwionych kawałków materiału. Podejrzewa się, że mógł on pomagać konnym łucznikom w ocenie kierunku i siły wiatru.
Rzymianie sztandar draco pierwotnie zapewne używali go do swoich zawodów sportowych – Hippica Gymnasia – w których brała udział rzymska jazda. Igrzyska te polegały na pozorowanej walce dwóch grup żołnierzy, grających role Greków i Amazonek, którzy walczyli za pomocą oszczepów z drewnianym grotem. Zawody były także formą treningu manewrowości oddziałów.
Stopniowo draco został zaadoptowany w regularnym wojsku. Znak draco ukazywał smoka z otwartą paszczą i serpentynami / rękawem. Głowa smoka wykonana była z drewna i miedzi.
Vexillum
Vexillum był to rzymski sztandar wykonany z tkaniny, zaczepiony na poziomym drążku. Był to główny znak dla oddziałów rzymskich, zwłaszcza jazdy. Miał on jednak mniejsza wartość dla armii, niżeli np. aquila.
Do naszych czasów zachował się jeden vexillum, który datowany jest na pierwszą połowę III wieku n.e. Jest to niemal prostokątny kawałek materiału, wykonany z lnu, ukazujący boginię Wiktorię. Posiada wymiary 47×50 cm. W dolnej części znajdują się frędzle. Obiekt został znaleziony w Egipcie około 1911 roku. Nie posiadamy jednak więcej informacji o samym oddziale wojskowym, który służył pod tą flagą.
Labarum
Innym typem sztandaru był labarum. Była to czworokątna purpurowa chorągiew imperium ze złotymi frędzlami zawieszona na poprzecznej belce, na której osadzony był chrystogram Chi Rho, a niekiedy także wizerunek Chrystusa w kolorach purpury i złota. Została ona wprowadzona przez cesarza Konstantyna Wielkiego. Był to sztandar legionów rzymskich używany tylko, gdy cesarz był z wojskiem.
Związana z tym wydarzeniem jest pewna historia. Według przekazu Euzebiusza z Cezarei przed bitwą przy moście Mulwijskim (dnia 28 października 312 roku n.e.) Konstantyn Wielki miał wizję, która pozwoliła mu odnieść zwycięstwo. Koło południa miał ujrzeć na niebie świetlisty krzyż, a pod nim napis w grece – „Z tym zwyciężysz”. Znany bardziej w tłumaczeniu łacińskim In hoc signo vinces – „W tym znaku zwyciężysz”. Następnej nocy we śnie Chrystus nakazał mu użyć znaku krzyża przeciwko jego wrogom. Euzebiusz następnie opisuje labarum (sztandar legionowy) ze znakiem Chi Rho. Konstantyn jako pierwszy cesarz przeszedł na chrześcijaństwo. Zakończył politykę prześladowań chrześcijan i w 313 n.e. wydał edykt mediolański, proklamując swobodę wyznawania tej religii.
Imago
W okresie cesarstwa noszono też na drzewcu sztandaru trójwymiarowe popiersie imperatora (imago), jako głównodowodzącego wszelkich wojsk imperium, który noszony był przez imaginifera.
Sztandar należał do całego legionu, jednak niesiony był jedynie przez pierwszą kohortę. Imago miał duże znaczenie dla armii, gdyż dowodził on lojalności wojska wobec cesarza.
Signifer – chorąży oddziału
Signifer był łatwo rozpoznawalny w czasie bitwy. Na otwarty hełm miał narzuconą skórę wilka, niedźwiedzia (signifer legionistów) lub lwa (signifer pretorian), z łapami związanymi na piersi. Signifer auxiliares, czyli wojsk pomocniczych zakładał skórę niedźwiedzia, ale bez pyska. Podobnie ubrani występowali trębacze wyposażeni w trąby i rogi. Owe skóry, łączące się z odwieczną magią związaną ze zwierzętami i totemizmem, miały być oczywiście źródłem mocy.
Rola chorążego była niezwykle niebezpieczna, gdyż żołnierz musiał stać w pierwszym rzędzie i mógł się chronić jedynie małą okrągłą tarczą. Utrata znaku stanowiła hańbę dla żołnierzy. W razie niechybnej klęski signifer ratował znak, zrywając na przykład orła z drzewca.
W Republice Rzymskiej signifer odnosił się do wszystkich rodzajów chorążych, ale za czasów Cesarstwa signifer był już tylko jednym z wielu typów signiferi, do których zaliczano również:
- aquilifers – signifer wyznaczony do noszenia legionowego symbolu – aquili;
- draconarii – signifer niosący sztandar jazdy – draco;
- imaginifers – signifer, który nosił sztandar cesarza – imago;
- vexillarii – signifer niosący sztandar i emblemat legionu- vexillum.
