Ta strona nie może być wyświetlana w ramkach

Przejdź do strony

Jeśli znajdziesz błąd ortograficzny lub merytoryczny, powiadom mnie, zaznaczając tekst i naciskając Ctrl + Enter.

Obóz rzymski

Ten wpis dostępny jest także w języku: angielski (English)

Rzymski castrum Biriciana
Rzymski castrum Biriciana.

Obóz rzymski (l.poj. castrum Romanum, castra romana, castra Romanorum – „obóz Rzymian”) charakteryzował się doskonałym wykonaniem. Co warte podkreślenia nie był budowany przez zawodowych inżynierów i budowniczych, lecz przez zwykłych legionistów. Głównym budulcem było drewno. Obóz tworzony był w trakcie kampanii każdego dnia.

Pewnym wydaje się, że legioniści przechodzili specjalne szkolenia mające na celu wyrobienie wprawy w budowie takiego obozu. W razie potrzeby musieli umieć go postawić szybko i sprawnie. Dowodem na istnienie obozów treningowych są pozostałości takich obiektów w zachodnich Niemczech (land Nadrenia Północna-Westfalia). Średni czas wzniesienia obozu rzymskiego wynosił według przekazów starożytnych od 4 do 5 godzin. W dogodnych warunkach mógł być jednak wzniesiony nawet w 3 godziny.

Warowny obóz rzymski był albo kwadratowy, albo prostokątny, otoczony murem z czterema bramami oraz wałem lub palisadą. Rogi castrum w celu utrudnienia wrogom wspięcie się na palisadę były zaokrąglane. Obóz, będący siedzibą legionistów w czasie zimy, określany był terminem hiberna.

Rzymianie budować obozy warowne zaczęli już z pewnością w czasie wojny z Pyrrusem w latach 280-275 p.n.e. Rozbijano je wówczas co noc, w celu schronienia armii w wypadku przegranej bitwy lub pozostawienia taboru oraz rannych na czas bitwy.

Różne formy obozów rzymskich.
Autor: Rollingstone | Na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach 3.0.

Budowa zazwyczaj zaczynała się popołudniem, bowiem dzienny rozkład zajęć armii był ułożony co do godziny. Bardzo wcześnie rano (wraz ze wstaniem słońca) legioniści wyruszali w drogę. Podróż wynosiła średnio 8 godzin. Przodem wysyłano specjalną grupę, która miała wybrać najlepsze miejsce na budowę obozu oraz rozpocząć przygotowania do budowy. Po ciągłym marszu, legioniści zatrzymywali się w dogodnym miejscu na obóz i dzielili na grupy:

  • przynoszenie drewna i materiału budulcowego
  • budowa
  • składowanie materiału i zanoszenie na miejsce budowy
  • patrolowanie i ochranianie miejsca prac

Jak zaznacza Wegecjusz, późnorzymski pisarz, budowa obozu była niezwykle istotna.

Rekruci powinni być wyuczeni prac związanych z okopywaniem obozu, jako że nie ma elementów dyscypliny tak koniecznych i przydatnych, jak ten, ponieważ w obozie, na dobrze wybranym miejscu i dobrze obwarowanym, oddziały tak w dzień, jak i w nocy są bezpieczne, nawet jeśli znajdują się w polu widzenia wroga.

Wegecjusz, O Sztuce Wojskowej

Powstawanie obozu

Zgodnie z przekazem Polibiusza, miejsce na obozowisko wybierali trybuni i centurionowie. Najpierw wyznaczano miejsce, gdzie stanie namiot dowództwa; następnie wyznaczano linie proste dookoła tego namiotu, które wydzielały przestrzeń, na której staną namioty trybunów, a potem legionu. Odległości były starannie odmierzane i wyznaczane w ziemi za pomocą chorągwi, w różnych kolorach. Kiedy na miejsce docierały główne siły, żołnierze doskonale widzieli, jak wygląda plan obozu i rozpoczynały się prace konstrukcyjne.

W momencie dokonania postoju przez dowódcę i rozpoczęcia prac nad obozem, oddziały pomocnicze wysyłane były w celu plądrowanie okolicy (terytorium wroga) lub zdobywania pożywienia, paszy i drewna na ogniska. Legioniści wydobywali narzędzia ze swych niesionych na plecach pakunków i wznosili warowny obóz. Warto zauważyć, że najczęściej wybieranym miejscem na powstawanie obozu były wzniesienia, ze względów obronnych i widokowych. Ponadto obóz powinien być usytuowany przodem do zbocza, w miarę możliwości blisko lasu i źródła wody – minimalizując możliwość zasadzki. Teren był oczyszczany i wyrównywany.

Gdy legioniści okopywali teren, na straży stały kohorty z każdego legionu po jednej. Z wydobytej w ten sposób ziemi budowano wał przy fosie. Wał zazwyczaj mierzył, jak opisuje Polibiusz, zwykle 4 metry wysokości i metr szerokości, a rów 4 metry szerokości i 3 metry głębokości. Juliusz Cezar miał podobno upodobanie do wałów o szerokości przekraczającej 6 metrów.

Rozplanowanie rzymskiego obozu.

Budowę rozpoczynano od elementów obronnych. Ścięte drzewa wykorzystywano na bramy (szerokość około 15 metrów) i wieże strażnicze, które po skonstruowaniu na miejscu ustawiano na każdym z czterech wałów (wszystkie miały następnego dnia spłonąć, gdy armia wyruszy w drogę). Siły strzelnicze rozmieszczone były wzdłuż przedpiersia. Przestrzeń 60 metrów pomiędzy wałami obronnymi (agger), a pierwszymi rzędami namiotów wypełniona była przez bydło, łupy i jeńców. Był to tzw. intervallum. Jak pisze Polibiusz umieszczani tu byli, po to by w razie ataku wroga nie można było dosięgnąć ich ognistymi strzałami. Przestrzeń ta chroniła skórzane i płócienne namioty, oraz drewnianą zabudowę przed strzałami wroga i próbą podpalenia obozu podczas oblężenia. Tak więc, usypywano wał (agger) i budowano palisadę (vallum), które wraz z powstałym obok nich wykopem (fossa) otaczały cały obóz. Pomiędzy wałem obozowym a namiotami żołnierzy pozostawiano intervallum.
Wysokość ściany obozu wynosiła zazwyczaj dwie trzecie szerokości rowu, szerokość była podobna. Zbocze i ścianę okalające obóz wieńczyła zawsze palisada (vallum).

Przykład idealnie rozplanowanego obozu:
1 – forum
2Via Praetoria – ulica pretorska
3Via Principalis – ulica główna
4Porta Principalis Dextra – brama główna prawa
5Porta Praetoria – brama główna
6Porta Principalis Sinistra – brama główna lewa
7Porta Decumana – brama tylna
Autor: Matthias Kabel | Na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach 3.0.

Wraz z budową umocnień i barier obronnych, równocześnie wznoszono główną kwaterę dowódcy armii (pretorium), a potem kwatery jego zastępców, z szefem sztabu włącznie. Następnie powstawały namioty trybunów i centurionów, z których każdy miał własny namiot. W kolejności kolejne były warsztaty naprawcze, grodzono teren kwatermistrza i wytyczano obozowy plac lub forum (locus gromae), znajdujący się w centrum obozu. Przy forum znajdował się ołtarz ofiarny, mównica oraz wspomniane namioty dowódcy i oficerów.
Następnie legioniści wytyczali biegi uliczek. Każda kohorta miała swoją własną ulicę. W obozie rzymskim wyróżniano dwie główne ulice: Via Principalis i Via Pretoria, krzyżujące się pod kątem prostym. Na ich końcach znajdowały się bramy:

  • Brama Główna (porta praetoria)
  • Brama Tylna (porta decumana)
  • prawa brama na Via Pricncipalis (porta principalis dextra)
  • lewa brama na Via Pricncipalis (porta principalis sinistra)

Wzdłuż uliczek ustawiano rzędy dziesięcioosobowych namiotów według szablonu niezmiennego od wieków. Wykonane one były pierwotnie ze skóry, lecz już w I wieku p.n.e. powszechnie były szyte z płótna. Jeżeli w momencie budowy castra padał akurat deszcz, wówczas namioty rozstawiano wcześniej. Warto zauważyć, ze wszystkie namioty niesione były podczas marszu przez muły. Obozy wznoszone podczas zimy były nieco wygodniejsze, bowiem namioty zastępowano niewielkimi chatkami. Po kilku miesiącach praktyk legioniści mogli już rozbijać obóz z zamkniętymi oczami.

W trakcie tych wszystkich prac legioniście wolno było odstawić tarczę i oszczep, a także zdjąć pakunek z pleców i hełm, poza tym jednak musiał mieć na sobie skórzaną kurtkę z naszytymi płytami zbroi, miecz i sztylet, by bez chwili zwłoki mógł rzucić się do walki. Zauważenie braku któregokolwiek z tych elementów uzbrojenia groziło karą śmierci. Widać więc, że życie legionisty nie było zbyt ciekawe i wygodne. Każde małe niedopatrzenie lub nie dyscyplina były surowo karane.

Dokładny plan obozu rzymskiego Iciniacum w południowych Niemczech.
Mediatus | Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported license

Gdy obóz był już gotowy, określona liczba strażników udawała się na z góry wyznaczone stanowiska na wałach. Wartownicy ustawieni byli średnio co 10 metrów. Zmiany warty ogłaszane były dźwiękiem trąbki, które zarządzano co trzy godziny. Stanowiska wartownicze w nocy patrolowane były przez czteroosobowe grupy konnych, które składały raport. Jeśli kogoś nie było lub zasnął groziło to nawet egzekucją. Wysnuć można wnioski, że życie legionisty było bardzo ciężkie i oparte na surowej dyscyplinie. Nie można było sobie pozwolić na błąd i pomyłkę. Wszystkie występki legionisty były surowo karane.
Do mierzenia straży nocnej (vigiliae) Rzymianie używali zegara wodnego zwanego clepsydra.

Wizualizacja rzymskiego obozu.

Rodzaje obozów

W koszarach legioniści ubrani byli w żółte bluzy, podobne do płaszczy noszonych dziś przez rybaków (prawdopodobnie paludamentum). Na głowie mieli skórzane hełmy. Tak ubrani wykonywali codzienne czynności, jak praca przy zwierzętach, sprzątanie pomieszczeń, ćwiczenia.

Powszechnie wyróżniało się cztery typy obozów rzymskich:

  • Castra aestiva – obóz marszowy, budowano go zawsze z drewna i miał on prostokątny wygląd. Często rezygnowano z bramy, którą zastępowała przerwa w obwarowaniach. Zakładany na czas każdego noclegu w czasie kampanii letniej, otoczony rowem, wałem ziemnym oraz palisadą budowaną z drewnianych, zaostrzonych z obu końców pali, przynoszonych przez legionistów z poprzedniego obozu jako część ekwipunku, zwanych pilum muralis. Wszystkie konstrukcje były palone lub rozbierane w momencie opuszczania obozu przez legionistów. Obozy marszowe było wznoszone w 3 do 6 godzin.
  • Castra navalia – obóz budowany nad brzegiem dla osłony okrętów wyciągniętych na ląd.
  • Castra hiberna – obóz zakładany na okres zimy, otoczony drewnianymi i ziemnymi konstrukcjami obronnymi, posiadał bramy oraz wieże strażnicze. Namioty zabezpieczano przed zimnem i opadami skórą oraz słomą lub zastępowano drewnianymi barakami.
  • Castra stativa – stały obóz zakładany w miejscach strategicznych, silnie obwarowane, z murowanymi konstrukcjami obronnymi. W zależności od wielkości posiadały urządzenia typowe dla miast; valetudinarium (szpitale wojskowe) lub lazarety, magazyny, stajnie, sklepy, a nawet termy. Na granicach Imperium Rzymskiego sieć obozów, mniejszych twierdz (castelli) i wież obserwacyjnych połączonych drogami rzymskimi tworzyła systemy obronne zwane limesami. Obozy te budowano z kamienia. Miały formę twierdzy.

Często odchodzono od prostokątnej formy, szczególnie w późnym antyku, kiedy do zwiększenia obronności wykorzystywano każdą wyniosłość. Duży nacisk kładziono na dokładne wymierzenie przestrzeni obozu, która musiała uwzględnić ukształtowanie terenu, zaopatrzenie w wodę oraz liczbę legionistów mających tam stacjonować. Wyznaczanie planów wszelkiego rodzaju obiektów rozpoczynano od ustalenia środka i kierunków, w jakich był zorientowany obóz. Obozy stałe były podstawą do powstawania późniejszych miast.

Model ukazujący rozplanowanie obozu rzymskiego.

Początki miast

Rekonstrukcja bramy obozu stałego. Tutaj zachodnia brama obozu rzymskiego Arbeia w północnej Anglii.
Na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach 3.0.

Obozy stałe usytuowane w okresie cesarstwa na limes z czasem zaczęły się przekształcać w miasta. Spowodowane to było przede wszystkim przenoszeniem się wystraszonych mieszkańców przygranicznych wiosek do obozów, które z czasem stawały się tętniącymi życiem osadami. Przy tego typu obozach powstawały osiedla canabae, które często przeradzały się stopniowo w miasta. Warto także zauważyć, że wielu ludzi wysiedlonych ze swoich domostw na mocy edyktu cesarskiego musiało przenieść się do obozów. Z kolei Rzymscy żołnierze stacjonujący lata w obozie zakładali rodziny, co także wpływało na przekształcanie się obozu wojskowego w osadę obronną, a potem miasto.

Nowo powstałe miasta, otoczone murami, miały formę prostokątu lub kwadratu (podobnie jak obozy) i posiadały dwie główne ulice przecinające miasto na ćwiartki:

  • Cardo (północ-południe)
  • Decumanus (wschód-zachód)

Do tych ulic dochodziło wiele innych, mniejszych dróg ustawionych pod kątem prostopadłym.
Punktem centralnym każdego miasta na skrzyżowaniu ulic Cardo i Decumanus było forum, wokół którego budowano świątynie, kurię, i bazyliki. Sama bliskość legionów gwarantowało bezpieczeństwo i stymulowało rozwój miast, które stały się w następnych epokach ważnymi metropoliami Europy.

Obóz dla trzech legionów i oddziałów pomocniczych według De munitionibus castrorum („O wytyczaniu obozów wojskowych”). Autor dzieła jest nieznany; wcześniej dzieło przypisywano Hyginusowi Gromaticusowi, współcześnie nauka określa autorstwo mianem Pseudo-Hyginus. Twórca pozycji określa reguły, jakimi powinni kierować się żołnierze rzymscy podczas organizowania i tworzenia letniego obozu wojskowego (castra aestivalia). Wskazano jak wytyczać i wymierzać pola namiotowe, obwarowania obozu, wielkość terenu, umiejscowienie i omówienie poszczególnych części obozu. Autor nie kryje, że korzystał z innych autorów, ale ich nazwisk nie podaje. Wiadomości, jakie zawarł sprawdził i stosował także w praktyce, gdyż był mierniczym(metator). We wskazaniach autora znajdują się wytyczne między innymi co do lecznicy weterynaryjnej dla zwierząt (veterinarium), czy ustawienia ołtarza (auguratorium).

Pozostałości po castra Romana dały początek takim miastom jak Kolonia, Wiedeń, Paryż czy Reims. Również nazwy niektórych brytyjskich miast świadczą o tym, że powstały na miejscu rzymskich obozów warownych (Chester, Chichester, Gloucester, Manchester).

Mianownictwo stałego obozu legionów

Bramy

  • Porta decumana – tylna brama obozu;
  • Porta praetoria – przednia brama obozu;
  • Porta principalis dextra, porta principalis sinistra – bramy boczne obozu, prawa i lewa.

Drogi

  • Via decumana – jedna z głównych dróg, zaczynająca się w bramie tylnej, biegnąca do środka obozu aż do via quintana (prostopadle do niej);
  • Via praetoria – jedna z głównych dróg obozu, biegnąca od bramy przedniej (porta praetoria) aż do drzwi kwatery głównej (principia);
  • Via principalis – jedna z głównych dróg obozu, łącząca obie bramy boczne (porta principalis dextra et sinistra), siłą rzeczy prostopadle biegnąc do via pretoria i via decumana;
  • Via quintana – droga równoległa do via principalis, nie łączyła się z żadną z bram;
  • Via sagularis – droga wiodąca dookoła obozu, od wewnętrznej strony umocnień przez tzw. intervallum (przestrzeń między wałami, a zabudowaniami obozu).

Poszczególne drogi dzieliły obóz na trzy podstawowe części

  • Praetendura – cześć przednia, ciągnąc się od Porta Praetoria do Via principalis, najczęściej zajęta przez legionowe baraki;
  • Latera praetori – położona w samym środku rzymskich obozów, ograniczona przez Via principalis i Via quintana;
  • Retendura – zaczynająca się od Via quintana, i ciągnąca się do Porta decumana.

Budynki mieszkalne

  • Praetorium – kwatera głównodowodzącego, ulokowana w bezpośredniej bliskości kwatery głównej;
  • Domus – kwatera trybuna, ciągnące się szeregiem zwane scamnum tribunorum. Zwykle usytuowane w pretendurze, wzdłuż Via principalis;
  • Centuriae – baraki, w których kwaterowali legioniści, ugrupowane w charakterystyczne rzędy. Poszczególnym contuberniom przydzielano kwaterę złożoną z dwóch pomieszczeń: arma- zewnętrznie ulokowana, miejsce gdzie trzymano broń; i wewnętrznie położony papilio – sypialnia, o identycznej nazwie jak wojskowy namiot rzymski. 12-14 takich podwójnych pomieszczeń, leżących obok siebie tworzyło rodzaj pawilonu, w którym mieszkali żołnierze jednej centurii. 1/3 jego powierzchni była miejscem gdzie przebywał centurion, oraz być może optio i inni młodsi oficerowie. Pozostałe 2/3 zajmowali szeregowi legioniści. 6 takich pawilonów, położonych równolegle do siebie tworzyło kwaterę kohorty.

Budynki użyteczności publicznej

  • Principia – kwatera główna, zawsze leżąca w samym środku obozu. W jej środku znajdował się dziedziniec otoczony kolumnadami (basilica principiorum);
  • Aedes – główna kaplica, w której przechowywano między innymi legionowe insygnia, ulokowany w centralnej części principia, otaczającej dziedziniec. W jej podłodze często lokowano główny skarbiec (aerarium). W kaplicy tej stały posągi bogów i boskich cesarzy, oraz ołtarze, na których składano ofiary;
  • Armamentaria – zbrojownie, wchodzące w skład principia, otaczające środkowy dziedziniec;
  • Officia – kancelarie, ulokowane na tyłach principia, jedna z nich – tabularium legionis – była miejscem gdzie rejestrowano wszystkich żołnierzy;
  • Scholae – w pobliżu kancelarii pomieszczenia, gdzie spotykały się różne stowarzyszenia żołnierskie (collegia);
  • Fabricae – warsztaty legionowe, w których naprawiano sprzęt wojskowy, najczęściej lokowane w retendurze;
  • Valetudinaria – szpital obozowy, wytwarzano tu również część lekarstw, położony w pretendurze lub latera Pretorii;
  • Horrea – spichlerze;
  • Thermae – kompleks łaźni o składowych częściach identycznych jak w klasycznych łaźniach rzymskich oraz z basenem (natatio) i zadaszonym miejscem do ćwiczeń (basilica thermarum).
Źródła wykorzystane
  • Goldsworthy Adrian, Armia Rzymska na Wojnie 100 p.n.e. – 200 n.e., Oświęcim 2013
  • Goldsworthy Adrian, Roman Warfare
  • Roth Jonathan P., Rzymska sztuka wojenna, 2011
  • W cesarstwie rzymskim, Wydawnictwo Hachette, Paryż 1978

IMPERIUM ROMANUM potrzebuje Twojego wsparcia!

Jeżeli podobają Ci się treści, jakie gromadzę na portalu oraz, którymi dzielę się na kanałach społecznościowych, wdzięczny będę za jakiekolwiek wsparcie. Nawet najmniejsze kwoty pozwolą mi opłacić dalsze poprawki, ulepszenia na stronie oraz serwer.

Wesprzyj IMPERIUM ROMANUM!

Wesprzyj IMPERIUM ROMANUM

Dowiedz się więcej!

Wylosuj ciekawostkę i dowiedz się czegoś nowego o antycznym świecie Rzymian. Wchodząc w poniższy link zostaniesz przekierowany do losowego wpisu.

Losowa ciekawostka

Losowa ciekawostka

Odkrywaj tajemnice antycznego Rzymu!

Jeżeli chcesz być na bieżąco z najnowszymi wpisami na portalu oraz odkryciami ze świata antycznego Rzymu, zapisz się do newslettera, który jest wysyłany w każdą sobotę.

Zapisz się do newslettera!

Zapisz się do newslettera

Księgarnia rzymska

Zapraszam do kupowania ciekawych książek poświęconych historii antycznego Rzymu i starożytności. Czytelnikom przysługuje rabat na wszelkie zakupy (hasło do rabatu: imperiumromanum).

Zajrzyj do księgarni

Księgarnia rzymska

Raport o błędzie

Poniższy tekst zostanie wysłany do naszych redaktorów