Rozdziały
W okresie republiki naczelnym wodzem armii był z reguły konsul. Armia dowodzona przez jednego konsula wynosiła co najmniej 2 legiony. W chwilach szczególnie dla państwa ciężkich konsul mógł otrzymać władzę dyktatorską na sześć miesięcy, z prawem powołania zastępcy, noszącego tytuł dowódcy jazdy (magister equitum). Wówczas to, tylko i wyłącznie, w jego rękach skupione były wszystkie wojska Rzymu.
Naczelny dowódca spośród innych oficerów wyróżniał się strojem. Miał czerwony płaszcz (paludamentum). Towarzyszyli mu liktorowie z pękiem rózg z toporami, a także straż przyboczna (cohors pretoria).
Do swojej pomocy miał legatów (legati), 6 trybunów wojskowych (tribuni militi) oraz prefektów wojskowych, którzy razem tworzyli sztab wojskowy. Wódz legatów wybierał osobiście spośród najznakomitszych senatorów. Każdy z nich sprawował dowództwo nad jednym legionem, jednakże w wyjątkowych sytuacjach, takich jak śmierć lub choroba dowódcy, obejmowali dowództwo w zastępstwie naczelnego wodza. Wtedy dowodzili całą armią (legati pro praetore).
Trybuni wojskowi z kolei byli częściowo wybierani na zgromadzeniu trybusowym, oraz tak jak legaci przez dowódcę, z tą jednak różnicą, że mianował ich spośród wybitnych centurionów. Trybuni dowództwo sprawowali parami na przemian, co drugi dzień dowództwo nad legionem sprawowała jedna para, podczas gdy pozostali służyli przy naczelnym wodzu.
Prefekci wojskowi stali na czele specjalnych oddziałów, pierwotnie sprzymierzeńców italskich (praefectus sociorum), a później oddziałów pomocniczych, dostarczanych przez kraje pozostające w sojuszu (praefectus auxiliorum). Mogli również sprawować funkcje: praefectus fabrum (kierowanie rzemieślnikami) albo praefectus alarum (kierowanie jazdą).
Wspomniani centurioni tworzyli korpus podoficerski. Na czele każdego manipułu, stało dwóch centurionów, jeden z nich kierował prawą centurią (prior), a drugi lewą (posterior). Centurion prawej centurii manipułu dowodził całym manipułem, natomiast centurion pierwszego manipułu w kohorcie, dowodził całą kohortą. Centurionów wyróżniał pancerz łuskowy (czasami posrebrzany i bogato zdobiony) lub kolczuga, poprzeczna kita (z końskiego włosia lub piór) na hełmie (crista transversa) i rózga (virga), którą wymierzał chłostę. Odpowiednikiem centuriona w oddziałach jazdy był dekurion.
W wyniku reform Mariusza przestano wybierać centurionów, gdyż stali się oficerami zawodowymi. Ich znaczenie wzrastało i za czasów Cezara, kiedy to rzeczywiście dowodzili oni oddziałami, podczas gdy trybuni, młodzi i niedoświadczeni, choć nominalnie ich przełożeni, sprawowali funkcje sztabowe. Za czasów cesarstwa legion miał 59 centurionów, 5 w pierwszej kohorcie i 54 w pozostałych. Ci z kohort od drugiej do dziesiątej byli równi stopniem, różnili się jedynie liczbą lat służby. Ponad nimi byli starsi centurionowie (primi ordines), z których każdy dowodził podwójną pod względem liczebności żołnierzy centurią z pierwszej kohorty. Takie zorganizowanie pierwszej kohorty dokonuje się od czasów Cezara, gdyż wspomina on o starszym centurionie i dowodzeniu podwójną centurią. Cezar często pisał o primi ordines. O szacunku Cezara dla jego centurionów świadczy wiele uwag o ich odwadze i wzorowym dowodzeniu. Rangę centuriona podkreślał ustawiony w poprzek grzebień lub „laska” stosowana czasami do wykonywania kar cielesnych.
Centurionom podporządkowani byli niżsi podoficerowie (principes), a także zastępcy centuriona (optiones), chorążowie (signifieri), trębacze (tubicines) i żołnierze o dłuższym stażu (veterani). Przy dekurionie służył człowiek tytułowany curator, prawdopodobnie kolejny starszy rangą w każdej turmae, i odpowiedzialny za konie i ich oporządzenie. Oficerowie i podoficerowie różnili się zarówno uzbrojeniem, strojem, jak i oznakami.
Wszyscy oficerowie mogli pochodzić jedynie z rodów arystokratycznych, natomiast centurionem mógł zostać każdy żołnierz, który odznaczył się męstwem w boju. W jednym legionie było 59 centurionów, z czego najważniejszym był dowódca pierwszej centurii (primipilus).
Consilium, czyli rada wojenna, zwoływana była zawsze przez dowódcę legionu (jej też przewodniczył). Uczestniczyli w niej oprócz dowódcy legionu: sześciu trybunów wojskowych, i tyle samo centurionów pierwszej kohorty (primorum ordinum centuriones).
Sprawami skarbowymi zajmował się kwestor, do którego zadań należało: rozdzielenie łupów, wypłata żołdu, dbanie o odpowiednie zaopatrzenie wojska w żywność.
Stopnie armii rzymskiej
Miles classicus
Żołnierz rzymskiej wojennej floty morskiej.
Miles gregarius
Dosłownie „zwykły żołnierz” legionu. Wstępując do wojska zobowiązywał się do slużby przez 20 lat (w czasach Cezara – 16 lat).
Signifer
Signifer był najczęstszym chorążym rzymskich legionów. Niósł on signum, czyli wojskowy sztandar z emblematem danej kohorty lub centurii.
Signifer był łatwo rozpoznawalny w czasie bitwy. Na otwarty hełm miał narzuconą skórę wilka, niedźwiedzia (signifer legionistów) lub lwa (signifer pretorian), z łapami związanymi na piersi.
Signifer auxiliares, czyli wojsk pomocniczych zakładał skórę niedźwiedzia, ale bez pyska. Podobnie ubrani występowali trębacze wyposażeni w trąby i rogi. Owe skóry, łączące się z odwieczną magią związaną ze zwierzętami i totemizmem, miały być oczywiście źródłem mocy.
Chorąży legionu (Aquilifier)
Aquilifer był starszym chorążym niosącym symbol rzymskiego legionu. Nazwa została zaczerpnięta od rodzaju symbolu – aquila, znaczącego tyle co „orzeł”. Ten rodzaj sztandaru stosowany był od 104 roku p.n.e., a zastąpił on dotychczasowe oznaczenia: wilka, byka oraz konia. Orzeł legionowy był najważniejszą posiadaną rzeczą przez legion, a jego utrata stanowiła ogromną hańbę.
Aquilifer posiadał ogromny prestiż, a jego ranga była tuż pod centurionem i optio. Otrzymywał on duży żołd, dwa razy większy od zwykłego legionisty. W przeciwieństwie do signifera, aquilifer prawdopodobnie nie ubierał na siebie skór zwierzęcych i posiadał gołą głowę bez nakrycia. Do obrony posiadał małą okrągłą tarczę, zwaną parma, która była przymocowana, kiedy w rękach posiadał znak legionowy oraz broń.
Optio
Zastępca dowódcy centurii (optio centuriae) i szwadronu jazdy, odpowiedzialny za szkolenie,
administrację i archiwa jednostki. Jego zadaniem było podtrzymanie rozkazów dowódcy centurii, przejęcie kontroli nad centurią w razie śmierci lub rozkazu centuriona. Optio otrzymywał podwójną płacę standardowego żołdu legionisty, a ponadto był najczęściej wybierany do objęcia stanowiska centuriona, w razie śmierci lub innych przypadków zmuszających do zastąpienia naczelnego centurii.
W przeciwieństwie do centuriona, optio nie wyróżniał się jakoś znacząco strojem. Elementem charakterstycznym był hełm z grzebieniem lub pióropusz (albo z końskiego włosia, albo piór). Zbroja optio był podobna do typowego legionisty. Nosił albo lorica segmentata, albo lorica hamata, a miecz po prawej (nie lewej) stronie. Posiadał laskę (nazywaną hastile), którą wykorzystywał do utrzymania legionistów w szeregu. Miała ona długość podobną do wzrostu optio. Ponadto optiones nosili ze sobą tabliczki woskowe, na których zapisywali rozkazy dnia.
Rodzaje optio:
- Optio ad carcerem – wybrany do pilnowania cel więziennych.
- Optio ad spem ordinis – optio przygotowywany do objęcia funkcji centuriona.
- Optio candidatus – optio przygotowywany do objęcia funkcji centuriona.
- Optio carceris – odpowiedzialny za cele więzienne.
- Optio centuriae – „wybrany człowiek centurii”; drugi dowódca centurii.
- Optio centurionis „wybrany człowiek centuriona”; ta sama ranga co optio centuriae.
- Optio custodiarum – żołnierz zarządzający punktami obserwacyjnymi.
- Optio draconarius – „wybrany człowiek wśród noszących sztandar draco”.
- Optio equitum – optio w legijnej lub pretoriańskiej jazdy.
- Optio fabricae – żołnierz nadzorujący warsztat.
- Optio navaliorum – żołnierz zarządzający łodźmi.
- Optio praetorii – żołnierz dołączony do sztabu generalnego.
- Optio principalis – optio z nadzwyczajnymi uprawnieniami.
- Optio speculatorum – optio w elitarnej jeździe strażniczej.
- Optio spei – optio przygotowywany do objęcia funkcji centuriona.
- Optio statorum – optio policji wojskowej.
- Optio tribuni – asystent trybuna.
- Optio valetudinarii – pilnujący spraw szpitalnych.
Tesserarius
Dowódca odpowiedzialny za wyznaczenie i kontrolę warty (vigiles) oraz wydanie hasła dziennego (tessera; tak nazywano także kawałek drewna, na którym wypisane było hasło; stąd też nazwa dowódcy). Tesserarius zaliczał się do odbiorców półtora żołdu (sesquiplicarii) jak weterani i inne stopnie funkcyjne pośród grupy szeregowców i kaprali. Do każdej centurii przynależał jeden tesserarius . Posiadał stopień podobny jak dzisiejszy podoficer i pełnił rolę najważniejszego po optio w centurii.
Dekurion (Decurio)
Oficer jazdy dowodzący szwadronem jazdy legionu. Kilka stopni w zależności od długości służby.
Centurion (Centurio)
Niższy oficer, dowódca centurii (centuriae), najmniejszej jednostki taktycznej legionu, inaczej – setnik, gdyż początkowo centuria liczyła 100 żołnierzy. Później liczyła (czasami od 60 do) 80 ludzi w 10 contubernia’ch – każda po 8 żołnierzy. Centurie powstały za reform króla Serwiusza Tuliusza (578-534 p.n.e.) i wynosiły od 200 do 1000 ludzi. Późniejsi wodzowie i cezarowie manipulowali liczbą oddziału, często nawet go podwajając. Dla przykładu Juliusz Cezar uczynił pierwszą centurię najsilniejszą i podwoił jej liczebność.
Centurioni zarabiali znacznie więcej od przeciętnego legionisty, dwa lub nawet więcej razy (prawdopodobnie nawet 17 razy). Warto dodać że weterani często pracowali jako najemnicy u centurionów.
Centurion po reformie Mariusza w 107 roku p.n.e. stał się zawodowym żołnierzem. Większość z centurionów dowodziła 80 ludźmi, kiedy starsi centurioni dowodzili całymi kohortami, albo obejmowali funkcje przeznaczone dla wyższych rangą.
W czasach imperialnych centurioni stopniowo awansowali po szczeblach wojskowej kariery obejmując dowodzenie nad kolejnymi (bardziej prestiżowymi) centuriami, obejmując ostatecznie najbardziej doświadczoną centurię w kohorcie, a tym samym całą kohortę. Najlepsi centurioni awansowali na Primi Ordines w pierwszej kohorcie i obejmowali jedną z dziesięciu centurii, zajmując przy tym funkcje wyższych rangą wojskowych. Najwyższym rangą centurionem był Primus Pilus, który dowodził pierwszą centurią i miał prawo udziału w spotkaniach sztabu.
Centurioni mianowani byli przez senat lub awansowani przez dowództwo w różnych przypadkach. Juliusz Cezar na przykład miał mianować centurionem żołnierza, który wykazał się szczególnym męstwem. Awansowano legionistów na tę funkcję także wówczas, kiedy jakiś żołnierz jako pierwszy przekroczył umocnienia lub dostał się na mury przeciwnika.
Stawiano także pewne wymagania centurionom: musiał być piśmienny, mieć kontakty (listy polecające), co najmniej 30 lat oraz kilka lat służby wojskowej za sobą.
Centurioni walczyli zazwyczaj w pierwszej linii, a tym samym często ponosili poważne straty. Dowodzili na samym froncie, na prawo od centurii. Łatwo było ich zidentyfikować po hełmach, które posiadały poprzeczny grzebień z końskiego włosia na hełmie, metalowych nagolennikach oraz mieczu po lewej stronie (jak wszyscy wyżsi oficerowie). Zadaniem centurionów w czasie walki było dowodzenie, motywowanie żołnierzy oraz świecenie przykładem. Często ich odwaga oraz umiejętności prowadziły do wspomnianych dużych strat w kadrze dowódczej. W zasadzie na centurionach podczas bitwy spoczywała główna odpowiedzialność za przebieg walki, gdyż to oni bezpośrednio realizowali zamierzenia dowództwa.
Centurioni odpowiedzialni byli także za trening oraz dyscyplinę legionistów. Byli oni poważani i posiadali silną reputację wśród swoich podwładnych. Surowa dyscyplina utrzymywana była za sprawą systemu kar za wszelkie przewinienia. Centurioni posiadali specjalne kije z winorośli, które podkreślały ich autorytet.
Potwierdzonym jest fakt, iż centurioni posiadali bardzo poważany status w rzymskim społeczeństwie. Po zakończeniu służby i przejściu na emeryturę mogli podjąć się pracy jako liktorzy.
Centurioni byli zhierarchizowani w zależności od tego, którą centurią w legionie dowodzili. Głównym centurionem legionu był dowódca I centurii I kohorty – primus pilus/primipilus. II centurią dowodził princeps, III centurią – hastatus, IV centurią – princeps posterior, V centurią – hastatus posterior.
Centurioni występowali także we flocie morskiej.
Zastępcą centuriona był optio.
Primi ordines
Sześciu najstarszych stopniem centurionów w legionie, wszyscy służący w pierwszej,
podwójnej kohorcie.
Primus pilus
Dosłownie „pierwsza włócznia”, najstarszy stopniem centurion w legionie, jeden z
primi ordines. Nazywany także primipilus. Dowodził I kohortą legionu. Podczas gdy normalna kohorta liczyła od 5 do 8 centurii (zwykle 6), pierwsza kohorta złożona była z 10, tj. 800 ludzi oraz służb dodatkowych (kucharzy, kapłanów). Nazwa primus pilus pochodzi od umiejscowienia własnej centurii centuriona w pierwszym szeregu (pilus) pierwszej kohorty w czasie marszu.
Wśród oficerów w legionie jedynie ośmiu przewyższało primus pilus swoją rangą:
- legat – dowódca legionu
- starszy trybun (tribunus laticlavus)
- prefekt obozu (praefectus castrorum)
- pięciu młodszych trybunów (tribuni angusticlavii)
Porównać dziś go możemy z podpułkownikiem.
Prefekt obozu (Praefectus castorium)
Były centurion, trzeci w kolejności dowodzenia legionem,
kwatermistrz i oficer odpowiedzialny za główne oddziały oddzielone od legionu.
Tribunus angusticlavius
Trybun „wąskiego paska”, oficer sztabowy po sześciomiesięcznej szkole kadetów.
Navarchus
Dowódca okrętu wojennego rzymskiej marynarki wojennej.
Prefectus
Dowódca pomocniczej kohorty lub skrzydła.
Tribunus laticavius
Trybun „szerokiego paska”, zastępca dowódcy legionu.
Praefectus praetoria
Jeden z dwóch równorzędnych dowódców straży pretoriańskiej. Choć oficjalnie prefekt straży miał stopień pułkownika, niektórzy z nich byli byłymi centurionami, inni zaś eks-generałami, którzy czasami dowodzili armiami.
Preafectus classis
Dowódca eskadry lub floty rzymskiej marynarki wojennej. Często były lub czynny generał, czasami wyzwoleniec bez żądnego doświadczenia wojskowego.
Legat (Legatus)
Pierwotnie wysłannik, osoba, której zwierzchnik powierzył jakąś misję do wykonania we własnym zastępstwie, np. ambasador, generał-adiutant.
W armii rzymskiej mianem legata określano wysokiej rangi oficera wyznaczonego przez zwierzchników (wodza, namiestnika prowincji, konsula, senat, cesarza) do dowodzenia pojedynczym legionem, ale mogli dowodzić także całą armią pod nieobecność wodza (legati pro praetore). Legatus legionis był zastępcą pretora i dowodził jednym z elitarnych legionów, a legati pro praetore był zastępcą konsula i zarządzał rzymską prowincją z uprawnieniami pretora. Posiadając takie uprawnienia często pod swoją kontrolą miał cztery albo więcej legionów. Symbolem władzy legata było pięciu liktorów (ligare) z rózgami oraz toporami (fasces).
Legatus wybierany był przez wodza spośród senatorów. Legaci często zdobywali duże zaszczyty po udanych kampaniach wojennych, co doprowadziło do sytuacji, że ta ranga cieszyć się zaczęła dużym zainteresowaniem wśród polityków rzymskich, a nawet konsulów (np. Lucjusz Juliusz Cezar – konsul roku 64 p.n.e. – wziął udział w późniejszej wojnie galijskiej, jako legat). W wyjątkowych sytuacjach legatowi przyznawano najwyższe wyróżnienie – odbycie triumfu.
Legat pełnił także po prostu funkcję dowódcy. W czasach cesarstwa mianował go cesarz. Osoba mianowana na to stanowisko pełniła wcześniej zazwyczaj funkcję trybuna. Oktawian August ustanowił maksymalny okres sprawowania funkcji na dwa lata, by następni cesarze wydłużyli go do trzech lub czterech. Zdarzało się jednak, że legat służył dłuższy czas.
Legat był łatwo rozpoznawalny na polu bitwy dzięki swojemu ozdobnemu hełmowi i pancerzowi, szkarłatnemu wełnianemu płaszczowi (paludamentum) oraz cincticulus’owi (szkarłatny pas zawiązany wokół talii).
W administracji legat był to wysłannik cesarski, pełniący zwierzchność administracyjno-wojskową nad większym regionem, podległy bezpośrednio cesarzowi.
Pretor, propretor (praetor, propraetor)
Pretor był starszym sędzią w Rzymie. Byli pretorzy, czyli tzw. propretorzy, mogli zarządzać mniejszymi prowincjami i dowodzić legionem i armią.
Konsul, prokonsul
Konsul był w Rzymie najwyższym rangą urzędnikiem po cesarzu. Dwaj konsulowie przewodniczyli przez rok senatowi i ich imiona figurowały w nazwie danego roku. Byli konsulowie i prokonsulowie mogli zostać gubernatorami największych prowincji i dowodzili wszystkimi siłami wojskowymi swojej prowincji. Rzymskie armie dowodzone były zazwyczaj przez ludzi w randze konsula.
