Ta strona nie może być wyświetlana w ramkach

Przejdź do strony

Jeśli znajdziesz błąd ortograficzny lub merytoryczny, powiadom mnie, zaznaczając tekst i naciskając Ctrl + Enter.

Cenzor

Ten wpis dostępny jest także w języku: angielski (English)

Cenzus rzymski
Cenzus rzymski

Cenzor (Censor) był urzędnikiem w Republice Rzymskiej. Nazwa tego urzędu wzięła się od słowa „oceniam” (censeo). Cenzor był jednym z ważniejszych urzędników w państwie, który odpowiedzialny był za sporządzanie censusu,  dbanie o moralność obywateli i nadzorowanie finansów państwa.

Pierwszy spis ludności przeprowadzono za panowania Serwiusza Tuliusza – szóstego króla Rzymu. Po obaleniu monarchii funkcję tę przepisano na konsulów.

W 443 roku p.n.e. nie wybrano żadnych konsulów, a w ich miejsce powołano trybunów z władzą konsularną. Był to ruch plebejuszy, którzy chcieli zyskać większe wpływy w magistraturze. Aby uniemożliwić plebejuszom sporządzanie spisu ludności, patrycjusze odebrali to prawo konsulom i trybunom, a następnie powołali nowy urząd – cenzora – zastrzeżony tylko dla patrycjuszy. Wybieranych było zawsze dwóch cenzorów (zgodnie z liczbą konsulów) na 5-letnią kadencję. Decyzja o doborze urzędników zapadała na zgromadzeniach komicjów centurialnych (comitia centuriata). Stanowisko to było jednorazowe, a reelekcja była zabroniona. Mimo tak długiego czasu urzędowania wypełnienie wszystkich zadań zajmowało im co najwyżej 18 miesięcy. Ich siedzibą była Villa Publica na Polu Marsowym, która powstała na zlecenie pary cenzorów Gaiusa Furiusa Pacilusa i Marcusa Geganiusa Macerinusa. W przypadku śmierci któregoś z cenzorów, jego rolę przejmował kolega. Taka sytuacja miała miejsce tylko raz w historii – w 393 roku p.n.e. jeden z cenzorów zmarł. Drugi jednak urzędnik nie przejął jego funkcji, a zrezygnował. Natychmiast wybrano nowych dwóch magistratów.

Zwycięstwo plebejuszy nad patrycjuszami pozwoliło im zyskać prawo ubiegania się o stanowisko cenzora w 351 roku p.n.e. Pierwszym cenzorem pochodzącym z plebsu był Gaius Marcius Rutilus. Wówczas to, roku 339 p.n.e., na wniosek Kwintusa Polibiusza Filona uchwalono lex Publilia Philonis de censore credendo, gdzie postanowiono, że przynajmniej jeden z cenzorów powinien być plebejuszem. Pomimo objęcia urzędu żaden plebejski cenzor nie przeprowadzał lustrum – czyli nie składał ofiary przebłagalnej dla bogów (często w formie ofiary ze zwierząt tzw. suovetaurilia) na Polach Marsowych – do 280 roku p.n.e. W 131 roku p.n.e., po raz pierwszy, urząd cenzora piastował dwóch plebejuszy.

Dostrzegając duże znaczenie tego urzędu zadecydowano o utrudnieniu piastowania stanowiska. W tym celu uzgodniono, że cenzorem może zostać osoba, która przeszła cały cursus honorum (ścieżka zaszczytów) i była konsulem. Cenzorzy należeli do tzw. magistur kurulnych (magistratus curules), co oznacza, że podczas wykonywania swych funkcji mieli prawo używać krzesła kurialnego (sella curulis) w teatrach i innych miejscach publicznych.

Cenzorzy jako jedyni z urzędników magistratury nie posiadali imperium, co nie pozwalało im posiadać eskorty liktorów niosących pęk rózek (fasces). Z kolei jako jedyni chowani byli w purpurowej todze (toga praetexta), co było oznaką władzy królewskiej.

Funkcje

W początkowym okresie istnienia urzędu cenzora, zadania ograniczały się do sporządzania cenzusu. Stopniowo jednak rola ich rosła.

Obowiązki cenzorów można podzielić na trzy grupy:

  • Najstarszym i najważniejszym obowiązkiem cenzorów było sporządzenie spisu obywateli rzymskich i ich majątku (agere censum) i przypisanie ich do właściwego tribus i centurii. Listę sporządzano na podstawie oświadczeń składanych przez uprawnionych obywateli.
    Do innych obowiązków należało ustalanie listy 18 centurii jazdy oraz senatorów (lectio senatus) na następną kadencję. Zatwierdzali Princeps Senatus,  którym musiał być był cenzor. Ponadto ustalali oni listę ekwitów (Ordo Equester). Był to pierwszy zakres obowiązków cenzorów.
  • Drugim zakresem obowiązków cenzorów była cura morum, czyli czuwanie nad moralnością obywateli. W razie złego zachowywania się danego obywatela przy jego nazwisku zawierano notę cenzorską (nota censoria), która przenosiła obywatela z tribus wiejskiej do jednej z czterech tribus miejskich. Pozwalało to umniejszyć godność obywatela, który przechodził w region przeznaczony między innymi dla wyzwoleńców. Inną karą było na przykład usunięcie obywatela z centurii jeźdźców (equum adimere) i skreślenie z listy senatorów (senatu movere). Cenzorzy mogli go nawet pozbawić praw politycznych, wówczas cenzorzy nazywani byli aerari. Wyrok był prawomocny i nie było żadnej szansy na odwołanie się. Nieskuteczne było nawet weto trybuna ludowego. W tym zakresie jedyną niedogodnością dla cenzorów było to, że decyzja o karze musiała się spotkać ze zgodą towarzysza. Jak widać więc w rękach cenzorów znajdowała się duża władza.
  • Trzecią funkcją było kontrolowanie wydatków państwa na cele publiczne, określanie kosztów prowadzenia wojen i rozbudowy armii.

Przeprowadzanie cenzusu

Obywatele przed cenzorem.

Informacje o tym, jak wyglądał proces spisywania ludności czerpiemy z fragmentu Tabulae Censoriae,  zachowanego dzięki Warronowi. Cenzus był przeprowadzany po auspicjach. Mieszkańcy byli zwoływani na Polu Marsowym przez obwoływacza miejskiego. Obywatele każdej z tribus (dzielnica zamieszkania) byli zwoływani osobno, zgodnie z wcześniej przygotowaną listą trybunów ludowych. Każdy paterfamilias musiał osobiście stawić się przez cenzorami, którzy zasiadali na krzesłach kurulnych.

Cenzus przeprowadzany był według uznania cenzorów – tzw. ad arbitrium censoris. Naturalnie jednak musieli oni przestrzegać pewnych reguł, nazywanych leges censui censendo. Według tych praw każdy obywatel musiał,  pod przysięgą, przedstawić swoje pochodzenie, familię,  majątek. Jako pierwsze podawał swoje pełne imię (praenomen,  nomen oraz cognomen) oraz ojca; jeśli był wyzwoleńcem (libertus) podawał imię swojego patrona (patronus) oraz wiek. Poza imieniem podawano także wiek. Następnie obywatel określał czy jest żonaty i ile ma dzieci. W tym przypadku także podawał imiona i wiek.

Samotne kobiety i sieroty były reprezentowane przez swoich opiekunów. Ich imiona spisywano na odrębnych listach i nie były uwzględniane w całym cenzusie.

Po „zidentyfikowaniu” obywatela, następnie określano majątek. W początkach przeprowadzania spisów praktykowano jedynie ogólne zlustrowanie majątku obywatela; z czasem jednak wymagano, aby każdy Rzymianin szczegółowo przedstawił swój dorobek. Szczególnie zwracano uwagę na liczbę niewolników oraz bydło.

Pole Marsowe około 300 roku p.n.e. To tutaj stawiali się uprawnieni obywatele do składania oświadczeń. Na ich podstawie cenzorzy mogli dokonać spisu ludności.
Na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach 3.0.

Cenzorzy posiadali prawo do odebrania przedmiotów lub majątku, jeśli obywatel go nie uwzględnił np. biżuterii, ubrania, wozów.

Osoba, która celowo uniknęła cenzusu podlegała surowym karom. Król Serwiusz Tuliusz za tego typu zachowanie skazywał winnego na więzienie i śmierć. W czasach republiki Rzymianin mógł zostać sprzedany w niewolę; pod koniec republiki istniała możliwość reprezentowania obywatela.

Nie jest do końca jasnym, jak wyglądała sprawa z przeprowadzaniem cenzusu względem legionistów. Na czas wojny, zgodnie z Liwiuszem, cenzorzy wysyłali specjalnych przedstawicieli, którzy w ich imieniu robili spis w prowincjach.

Cenzorzy po stworzeniu pełnej listy imion i majątków obywateli, dzielili je na listy tribus,  klas i centurii. Zgodnie z prawem Serwiusza Tuliusza (Comitia Centuriata), pozycja każdego obywatela określana była na podstawie jego majątku.

W czasach cesarstwa władca na potrzeby cenzusu wysyłał swoich przedstawicieli (censitores) do prowincji (provinciae). Towarzyszyli im tzw. censuales,  którzy tworzyli listy. Po upadku republiki, wszelki aspekt ceremonialny robienia spisu ludności i majątku zaginął.

Obrońca moralności

Tak jak zostało wcześniej wspomniane cenzorzy mieli za zadanie także stać na straży moralności. Istniał szereg zachowań, które postrzegano za niezgodne z przyjętym zwyczajem:

  • Życie w celibacie, kiedy obywatel powinien był być żonaty i starać się o dziecko. Stopniowo przyjęło się nakładać karę finansową (aes uxorium)
  • Niewłaściwe zachowanie wobec własnej żony i dzieci; surowość lub zbyt liberalne podejście do dzieci; nieposłuszeństwo wobec swoich rodziców
  • Nieodpowiedni i ekstrawagancki tryb życia. Rejestrowano dużo przypadków takiego zachowania. W celu ukrócenia takiego zachowania wprowadzono leges sumptuariae.
  • Niedbałość w kultywowaniu swojej ziemi
  • Okrucieństwo wobec niewolników lub klientów
  • Handel i praca skierowana na oszustwo
  • Nielegalne przywłaszczenie sobie sierot
  • Niewłaściwe zachowanie względem urzędników
  • Krzywoprzysięstwo
  • Zaniedbanie, nieposłuszeństwo i tchórzostwo żołnierzy
  • Nie dbanie o Equus Publicus (koń należący do ekwity na koszt publiczny)

Nie przestrzeganie wymaganych zachowań groziło otrzymaniem nota censoria i degradacją. Można było jednak dowodzić swojej niewinności i prosić o wstawiennictwo jednego z cenzorów. Kara w dużej mierze zależała od pozycji obywatela. Przyjęło się ją dzielić na cztery klasy:

  • Motio lub ejectio e senatu (usunięcie z Senatu),  lub usunięcie z listy senatorów. Możliwym było także bycie usuniętym z tribus i degradacja do pozycji aerarian.
  • Ademptio equi lub pozbawienie finansowanego z publicznych pieniędzy konia. Możliwym było także bycie usuniętym z tribus i degradacja do pozycji aerarian.
  • Motio e tribu lub wykluczenie z tribus. Niekiedy następowała tutaj po prostu degradacja do niższego tribus.
  • Referre in aerarios lub facere aliquem aerarium

Kontrolowanie finansów

Cenzorzy mieli także za zadanie nadzorowanie finansów państwa. Kontrolowali płatność podatku od majątku (tzw. tributum), który zależny był od ilości zapisanego dorobku w cenzusie. Cenzorzy nadzorowali vectigalia,  czyli dziesięcinę płaconą na rzecz państwa za różnego rodzaju usługi.

Urzędnicy zwracali uwagę na stan budowli publicznych oraz określali, jakie fundusze należy przeznaczyć na renowację. Nadzorowali także budowę nowych konstrukcji i oceniali czy pieniądze zostały wykorzystane zgodnie z projektem i założeniami – określano tę funkcję opus probare lub in acceptum referre.

Upadek cenzorów

Cenzorzy wraz z kryzysem republiki w I wieku p.n.e. tracili na znaczeniu. Zgodnie z jednym z przekazów już dyktator Lucjusz Korneliusz Sulla przestał powoływać nowych urzędników. Ambitni politycy, dla których ten urząd był niewygodny, doprowadzili do zniesienia praktycznie wszystkich uprawnień cenzorów. Na pewien czas urząd przywrócono za konsulatu Pompejusza i Krassusa. Po zakończeniu wojen domowych, „pierwszy obywatel” Rzymu Oktawian August w 22 roku p.n.e. powołał na cenzorów  Luciusa Munatiusa Plancusa i Aemiliusa Lepidusa Paullusa. Był to ostatni raz w historii, kiedy powołano tych urzędników.

W przyszłości, cesarze zlikwidowali tą magistraturę na rzecz Praefectura Morum (Prefekta Moralności).

Znaczenie urzędu starał się odrestaurować cesarz Klaudiusz, który na czas cenzusu na swojego pomocnika powołał Witeliusza. Za rządów Wespazjana, pomocnikiem cesarza był jego syn Tytus. Ostatecznie jednak urząd ten stracił na znaczeniu i utrzymał formę tylko honorową. Domicjan przyjął tytuł Censor Perpetuus (Cenzor Wieczny), który jednak został pominięty przez następców.

Lista cenzorów rzymskich

  • 443 p.n.e. – Lucius Papirius Mugillanus i Lucius Sempronius Atratinus
  • 435 p.n.e. – Gaius Furius Pacilus Fusus i Marcus Geganius Macerinus
  • 430 p.n.e. – Lucius Papirius i Publius Pinarius
  • 418 p.n.e. – Lucius Papirius Mugillanus i ?
  • 403 p.n.e. – Marcus Furius Camillus i Marcus Postumius Albinus Regillensis
  • 393 p.n.e. – Lucius Papirius Cursor, Gaius Iulius Iullus i Marcus Cornelius Maluginensis
  • 389 p.n.e. – Marcus Furius Fussus i Lucius Papirius Mugillanus
  • 380 p.n.e. – Spurius Postumius Albinus Regillensis i Gaius Sulpicius Camerinus
  • 378 p.n.e. – Spurius Servilius Priscus i Quintus Cloelius Siculus
  • 366 p.n.e. – Gaius Sulpicius Peticus i Postumius Regillensis Albinus
  • 363 p.n.e. – Marcus Fabius Ambustus i Lucius Furius Medullinus
  • 351 p.n.e. – Gnaeus Manlius Capitolinus Imperiosus i Gaius Marcius Rutilus
  • 340 p.n.e. – Lucius Cornelius Scipio i Publius Cornelius Scipio
  • 332 p.n.e. – Spurius Postumius Albinus Caudinus i Quintus Publilius Philo
  • 319 p.n.e. – Gaius Sulpicius Longus i ?
  • 318 p.n.e. – Lucius Papirius Crassus i Gaius Maenius
  • 312 p.n.e. – Appius Claudius Caecus i Gaius Plautius Venox
  • 307 p.n.e. – Marcus Valerius Maximus Corvinus i Gaius Iunius Bubulcus Brutus
  • 304 p.n.e. – Quintus Fabius Maximus Rullianus i Publius Decius Mus
  • 300 p.n.e. – Publius Sulpicius Saverrio i Publius Sempronius Sophus
  • 293 p.n.e. – Publius Cornelius Arvina i Gaius Marcius Rutilus
  • 280 p.n.e. – Lucius Cornelius Scipio Barbatus i Gnaeus Domitius Calvinus Maximus
  • 275 p.n.e. – Quintus Aemlius Papus i Gaius Fabricius Luscinus
  • 272 p.n.e. – Lucius Papirius Praerextatus i Manlius Curius Dentatus
  • 269 p.n.e. – Lucius Aemilius Barbula i Quintus Marcius Philippus
  • 265 p.n.e. – Gnaeus Cornelius Blasio i Gaius Marcius Rutilus Censorinus
  • 258 p.n.e. – Lucius Cornelius Scipio i Gaius Duilius
  • 253 p.n.e. – Lucius Postumius i Decimus Iunius Pera
  • 252 p.n.e. – Manlius Valerius Maximus Messalla i Publius Sempronius Sophus
  • 247 p.n.e. – Aulus Manlius Torquatus i Aulus Atilius Calatinus
  • 241 p.n.e. – Marcus Fabius Buteo i Gaius Aurelius Cotta
  • 236 p.n.e. – Lucius Cornelius Lentulus Caudinus i Quintus Lutatius Cerco
  • 234 p.n.e. – Aulus Postumius Albinus i Quintus Atilius Bulbus
  • 231 p.n.e. – Titus Manlius Torquatus i Quintus Fulvius Flaccus
  • 230 p.n.e. – Quintus Fabius Maximus Verrucosus i Marcus Sempronius Tuditanus
  • 225 p.n.e. – Gaius Claudius Centho i Marcus Junius Pera
  • 220 p.n.e. – Lucius Aemilius Papus i Gaius Flaminius
  • 214 p.n.e. – Publius Furius Philus i Marcus Atilius Regilus
  • 210 p.n.e. – Publius Licinius Crassus Dives i Lucius Veturius Philus
  • 209 p.n.e. – Marcus Cornelius Cethegus i Publius Sempronius Tuditanus
  • 204 p.n.e. – Gaius Claudius Nero i Marcus Livius Salinator
  • 199 p.n.e. – Publius Cornelius Scipio Africanus i Publius Aelius Paetus
  • 194 p.n.e. – Gaius Cornelius Cethegus i Sextus Aelius Paetus Catus
  • 189 p.n.e. – Titus Quinctius Flaminius i Marek Klaudiusz Marcellus
  • 184 p.n.e. – Lucius Valerius Flaccus i Marcus Porcius Cato
  • 179 p.n.e. – Marcus Aemilius Lepidus i Marcus Fulvius Nobilior
  • 174 p.n.e. – Aulus Postumius Albinus i Quintus Fulvius Flaccus
  • 169 p.n.e. – Gaius Claudius Pulcher i Tiberius Sempronius Gracchus
  • 164 p.n.e. – Lucius Aemilius Paullus Macedonicus i Quintus Marcius Philippus
  • 159 p.n.e. – Publius Cornelius Scipio Nasica Corculum i Marcus Popillius Laenas
  • 154 p.n.e. – Marcus Valerius Messalla i Gaius Cassius Longinus
  • 147 p.n.e. – Lucius Cornelius Lentulus Lupus i Lucius Marcius Censorinus
  • 142 p.n.e. – Publius Cornelius Scipio Aemilianus i Lucius Mummius Achaicus
  • 136 p.n.e. – Appius Claudius Pulcher i Quintus Fulvius Nobilior
  • 131 p.n.e. – Quintus Caecilius Metellus Macedonicus i Quintus Pompeius
  • 125 p.n.e. – Gnaeus Servilius Caepio i Lucius Cassius Longinus Ravilla
  • 120 p.n.e. – Quintus Caecilius Metellus Balearicus i Lucius Calpurnius Piso Frugi
  • 115 p.n.e. – Lucius Caecilius Metellus Diadematus i Gnejusz Domicjusz Ahenobarbus
  • 109 p.n.e. – Marcus Aemilius Scaurus i Marcus Livius Drusus
  • 108 p.n.e. – Quintus Fabius Maximus Eburnus i Gaius Licinius Getha
  • 102 p.n.e. – Gaius Caecilius Metellus Caprarius i Quintus Caecilius Metellus Numidicus
  • 97 p.n.e. – Lucius Valerius Flaccus i Marcus Antonius Orator
  • 92 p.n.e. – Gnaeus Domitius Ahenobarbus i Lucius Licinius Crassus
  • 89 p.n.e. – Lucius Julius Caesar i Publius Licinius Crassus
  • 86 p.n.e. – Lucius Marcius Philippus i Marcus Perperna
  • 70 p.n.e. – Gnaeus Cornelius Lentulus Clodianus i Lucius Gellius Poplicola
  • 65 p.n.e. – Marcus Licinius Crassus i Quintus Lutatius Catulus
  • 64 p.n.e. – Lucius Aurelius Cotta i Manlius Torquatus
  • 55 p.n.e. – Publius Servilius Vatia Isauricus i Marcus Valerius Messala Niger
  • 50 p.n.e. – Appius Claudius Pulcher i Lucius Calpurnius Piso
  • 42 p.n.e. – Publius Sulpicius Rufus i Gaius Antonius Hybrida
  • 28 p.n.e. – Caesar Augustus i Marcus Vipsanius Agrippa
  • 22 p.n.e. – Aemilius Lepidus Paullus i Lucius Munatius Plancus
  • 8 p.n.e. – Caesar Augustus (jedyny cenzor)
  • 14 n.e. – Caesar Augustus i Tiberius Iulius Caesar
  • 47-48 n.e. – Tiberius Claudius Caesar Augustus i Lucius Vitellius
  • 72-73 n.e. – Imperator Caesar Vespasianus Augustus i Titus Caesar Vespasianus
  • 85-96 n.e. – Imperator Caesar Domitianus Augustus
  • 251 n.e. – Publius Licinius Valerianus
  • 333-337 n.e. – Flavius Dalmatius
Źródła wykorzystane
  • Brunt, P. A., Italian Manpower 225 BC – AD 14, Oxford 1971
  • Suolahti, J., The Roman Censors: A Study on Social Structure, Helsinki 1963
  • Wiseman, T. P., The Census in the first century B.C., "Journal of Roman Studies", 1969

IMPERIUM ROMANUM potrzebuje Twojego wsparcia!

Jeżeli podobają Ci się treści, jakie gromadzę na portalu oraz, którymi dzielę się na kanałach społecznościowych, wdzięczny będę za jakiekolwiek wsparcie. Nawet najmniejsze kwoty pozwolą mi opłacić dalsze poprawki, ulepszenia na stronie oraz serwer.

Wesprzyj IMPERIUM ROMANUM!

Wesprzyj IMPERIUM ROMANUM

Dowiedz się więcej!

Wylosuj ciekawostkę i dowiedz się czegoś nowego o antycznym świecie Rzymian. Wchodząc w poniższy link zostaniesz przekierowany do losowego wpisu.

Losowa ciekawostka

Losowa ciekawostka

Odkrywaj tajemnice antycznego Rzymu!

Jeżeli chcesz być na bieżąco z najnowszymi wpisami na portalu oraz odkryciami ze świata antycznego Rzymu, zapisz się do newslettera, który jest wysyłany w każdą sobotę.

Zapisz się do newslettera!

Zapisz się do newslettera

Księgarnia rzymska

Zapraszam do kupowania ciekawych książek poświęconych historii antycznego Rzymu i starożytności. Czytelnikom przysługuje rabat na wszelkie zakupy (hasło do rabatu: imperiumromanum).

Zajrzyj do księgarni

Księgarnia rzymska

Raport o błędzie

Poniższy tekst zostanie wysłany do naszych redaktorów