Rozdziały
Myśl rzymska oskarżana jest zwykle o wtórność wobec myśli helleńskiej i hellenistycznej. Być może najłatwiej zrozumieć to przez pryzmat różnic w podejściu Greków i Rzymian do życia. Ci ostatni wyżej stawiali praktyczne działanie, stąd też to właśnie w czasach świetności Imperium Rzymskiego na pierwszy plan filozofii wysuwają się jej dziedziny „praktyczne”, jak choćby retoryka.
Ale osiągnięcia Rzymian trzeba oceniać na podstawie praktyki ustrojowej. To właśnie doskonała organizacja państwa sprawiła, że niewielkie Lacjum stało się na początku naszej ery sercem paneuropejskiego mocarstwa.
Prześledźmy koncepcje prawno-ustrojowe, które stały u źródeł tego sukcesu.
Ustrój mieszany Polibiusza
Polibiusz (ok. 200-118 p.n.e.) – historyk grecki, który trafił do rzymskiej niewoli. W Italii mecenatem otoczyła go rodzina Scypionów. Był wychowawcą i doradcą Scypiona Afrykańskiego Młodszego. Po zajęciu Grecji przez Rzymian w 146 p.n.e. został wyznaczony do zarządzania tym krajem. W swym dziele „Historia powszechna” Polibiusz gloryfikował ustrój polityczny Rzymu jako wynik naturalnego i spontanicznego rozwoju. Ustrój ten łączyć miał w sobie elementy monarchii (konsulowie), arystokracji (senat) i demokracji (zgromadzenie ludowe).
Apoteoza ustroju rzymskiego – czyniąca Polibiusza swego rodzaju „ideologiem arystokracji” – jako sprzyjającego szerzeniu się rzymskiej cywilizacji, staje się oczywista, zważywszy na to, że w swej typologii ustrojów Polibiusz nawiązywał do Platona.
W przyjętej przez niego teorii cyklicznego rozwoju, państwo przechodzi od stadium wzrostu (kiedy panuje w nim ustrój monarchiczny lub arystokratyczny) do stadium upadku (kiedy pojawia się tyrania). Arystokracja, forma sprzyjająca zaangażowaniu we władzę wszystkich klas (z prymatem najlepszych) oraz korzystna rozwojowo, degeneruje w kierunku oligarchii, a więc władzy zdegenerowanych bogactwem, a dalej – pod wpływem gniewu ludu – ku demokracji. Konsekwencją demokracji, umożliwiającej demagogom manipulowanie tłumem, jest ostatnia faza – tyrania, jedynowładztwo. Otwiera ona jednakże drogę do nowego cyklu – władzy monarszej.
Równocześnie, uznając ustrój mieszany za najlepiej sprzyjający rozwojowi, Polibiusz przyjmuje koncepcję politei Arystotelesa. Ustrój taki miał wyrwać Rzym z zaklętego kręgu cyklicznego następowania po sobie kolejnych form ustrojowych.
W synkretycznym światopoglądzie Polibiusza nie sposób nie zauważyć też wpływów stoickich. Wyrażają się one w pochwale koncepcji cywilizacji światowej, swoistego kosmopolityzmu.
Poglądy i dzieło Polibiusza wywarło znaczący wpływ na późniejszą historiozofię rzymską (Cicero, Pliniusz Starszy, Plutarch), ale też na twórców epoki Odrodzenia, jak Niccolo Machiavelli, czy XVIII wieku (Monteskiusz).
Bracia Grakchowie
Bracia Gajusz Semproniusz (ok. 152-122 p.n.e.) oraz Tyberiusz Semproniusz (162-132 p.n.e.) Grakchowie stali na czele stronnictwa popularów, popierali ich także ekwici (średnio zamożna klasa społeczna, której członkowie wzbogacili się w wyniku podbojów militarnych). W obliczu rosnącej przewagi oligarchii, przejawiającej się zajmowaniem majątków przebywających na wojnach legionistów (co prowadziło do erozji klasy średniej, podstawy armii), zaproponowali oni reformę, polegającą na odebraniu wielkim właścicielom nadwyżek ziemi. W 133 p.n.e. Tyberiusz Grakchus wybrany został trybunem ludowym. Wniósł do zgromadzenia ludowego projekt, przewidujący, że jeden obywatel nie może posiadać więcej niż 500 jugerów (juger to ok. 1 hektara), a w szczególnych przypadkach – więcej niż 1000 jugerów ziemi. Nadwyżki miały być podzielone na 30-jugerowe działki i przydzielone biednym obywatelom w dzierżawę dziedziczną, bez możliwości sprzedaży. W tym celu powołana została stosowna komisja.
Propozycje spotkały się z oporem optymatów, którzy doprowadzili do zabójstwa Tyberiusza Grakchusa oraz 300 jego zwolenników.
W roku 122 p.n.e. trybunem został Gajusz Grakchus. Przeprowadził reformy, polegające na wprowadzeniu sprzedaży taniego zboża biedocie oraz na zwiększeniu uprawnień ekwitów. Otrzymali oni prawo skarżenia przed trybunałami sądowymi senatorów, którzy dopuścili się nadużyć w czasie sprawowania przez nich funkcji namiestników prowincji.
Kolejną propozycją Gajusza Grakchusa było rozszerzenie grona obywateli rzymskich. Spotkało się to znów ze sprzeciwem optymatów i Gajusz, podobnie jak Tyberiusz, został zabity.
Bracia Grakchowie, uosabiali dążenia ludu rzymskiego i po śmierci zostali otoczeni czcią. Ich działalność osłabiła arystokrację, a wzmocniła najbardziej klasę ekwitów.
Marcus Tullius Cicero – teoria państwa i prawa
Marcus Tullius Cicero (3 I 106 – 7 XII 43 p.n.e.) – polityk, retor, pochodzący z klasy ekwitów przedstawiciel stronnictwa optymatów. Autor traktatów „O państwie”, „O prawach”, „O powinnościach”, a także dzieł retorycznych, jak „O mówcy”, „Mowy przeciwko Katylinie”, „W obronie Milona”, „Filipiki” (skierowane przeciw Antoniuszowi) czy „Mowy przeciwko Werresowi”.
W filozofii – eklektyk, łączący nauki Platona z tradycją stoicką, w polityce – tradycje helleńskie z rzymskimi.
Na początku swojej kariery należał do obozu popularów; z optymatami związał się gdy arystokracja wystawiła go jako kontrkandydata radykalnego Katyliny w wyborach na konsula w 63 p.n.e. Po skazaniu katylińczyków (spisek ujawnił Cyceron) otrzymał od senatu tytuł pater patriae. W 58 roku p.n.e., po dojściu do władzy popularów – wygnany. Powrócił rok później. Był przeciwnikiem Cezara, a zwolennikiem Pompejusza. Ułaskawiony, powrócił do Rzymu w 48 p.n.e., by poświęcić się pisarstwu. W 43 p.n.e. wystąpił w obronie senatu wobec przejęcia władzy przez Marka Antoniusza.
W swej myśli politycznej, Cicero nawiązywał do koncepcji równowagi władz autorstwa Polibiusza. Próba przeciwstawienia solidaryzmu warstw wyższych (a więc arystokracji i ekwitów), „zgody stanów”, postępującemu rozkładowi republiki miała zapobiec jedynowładztwu.
Idealnym ustrojem było dla niego połączenie władzy arystokratycznego senatu, zgromadzenia ludowego i najwyższego urzędnika, podległego prawu. Jednocześnie, w momentach przełomowych, władza powinna należeć do doskonałego męża stanu, który pełnił by rolę rozjemcy (por. aizymneta). Obficie czerpał z myśli greckiej, co zresztą otwarcie przyznawał, pisząc o swoich dziełach:
Są to kopie, które powstają bez wielkiego trudu; od siebie dodaję tylko słowa, których mi nigdy nie brak.
W jego myśli nie brak sprzeczności, kluczowe jednak są nawiązania do koncepcji stoickich. Od nich zaczerpnął takie pomysły jak zasadę umiarkowania i sprawiedliwości w działaniu oraz koncepcję wiecznej i niezmiennej sprawiedliwości, porządku obejmującego wszystkie narody. Nie oznaczało to jednak akceptacji postulatów klas niższych, a raczej ochronę status quo.
Istotne miejsce w jego poglądach zajmowała koncepcja praw natury. Według Cycerona, to właśnie prawa natury są tymi, wedle których rozstrzygać można o słuszności bądź niesłuszności postępowania. Obok tych praw istnieją jeszcze prawa ludzkie – ius humanum, w ramach których wyróżniał Cyceron ius gentium, czyli idee prawne całej ludzkości (jako doskonałe odbicie praw natury), oraz ius civile, a więc prawa charakterystyczne dla poszczególnego narodu. Nawiązywał przy tym do praw dwunastu tablic, które legły u podstaw Rzymu.
Wedle Cycerona państwo, res populi, było społecznością moralną ludzi, związanych prawami i obowiązkami. Nie więc partycypacja w życiu społecznym (jak w myśli helleńskiej), a wspólnota prawna jest więc czynnikiem konstytuującym społeczność państwową. Prawo wedle Cycerona zajmuje miejsce naczelne – każdy typ ustroju jest tylko rodzajem zarządzania państwem, w którym prawo jest elementem suwerennym.
Do ideałów stoickich kręgów społecznych nawiązywała też koncepcja obywatelstwa wszechświatowego. Etapy tego obywatelstwa stanowią związek kobiety z mężczyzną (coniugium), dalej – wspólnota domowa (familia), państwo-miasto (civitas), jedność narodowa (gens, natio), a wreszcie ludzkość (genus humanum), będąca zbiorowością społeczną (societas humana), złączoną poczuciem prawa natury. Efektem jest obywatelstwo światowe (civis totius mundi).
