Rozdziały
Wszelkie informacje na temat literatury rzymskiej w okresie monarchii oraz wczesnej republiki są bardzo skąpe. Wiadome jest, że w tym okresie Rzym był poddany intensywnym wpływom sąsiadujących Etrusków. Niestety jednak nie mamy etruskiej literatury, którą ponoć Rzymianie czytali, zanim zaczęli czytać grekę.
Nastawieni na osiąganie materialnych celów oraz zajęci ciągłymi wojnami Rzymianie nie przypisywali większego znaczenia pisarstwu. Początkowo powstawały pieśni spisane ciężkim wierszem saturnijskim (carmina), tworzone dla potrzeb kultowych, jak np. „Rzeczy godne uwagi” (Commentari) oraz pewnego rodzaju litanie (indigitamenta), chwalące bogów. Z czasem jednak w Rzymie swoje wpływy zaczęli zaznaczać Grecy. Rzymianie pozostawali w wielkim kompleksie wobec kultury helleńskiej. Zetknięcie się z miastami greckimi na południu Italii dało początek ich fascynacji tą kulturą, której szybko ulegli. Pierwsi twórcy nie byli rodowitymi Rzymianami. Liwiusz Andronikus przetłumaczył w III wieku p.n.e. na język łaciński „Odyseję” oraz kilka komedii i tragedii greckich. Grecki twórca pociągnął za sobą kolejnych, tym razem jednak Rzymian. W II połowie III wieku p.n.e. powstał poemat o I wojnie punickiej Gnejusza Newiusza z Kampanii. Za jego przykładem poszedł Enniusz, który na przełomie III i II wieku p.n.e. stworzył epopeję narodową „Roczniki” (Annales), przedstawiającą dzieje państwa rzymskiego. W tym okresie także powstało pierwsze dzieło historyczne, niejakiego Kwintusa Fabiusza Piktora, napisane greką, które zachowało się jednak tylko we fragmentach. Za najstarszego pisarza rzymskiego uważany jest Appiusz Klaudiusz Cekus, cenzor w 312 roku p.n.e., który był autorem pierwszej opublikowanej mowy oraz zbioru sentencji. Z jego inicjatywy powstała pierwsza rzymska książka około 304 roku p.n.e., kalendarz pontyfików, napisana przez Gnejusza Flawiusza.
W tym okresie tworzył także słynny Titus Macjusz Plautus, innymi słowy Plaut. Zasłynął jako twórca komedii nowoattyckich. Wprowadził jednak w świat rzymskiego dramatu zmiany. Zamiast długich i męczących, rzymskich widzów, dialogów wprowadził śpiewy. Powszechne w jego komediach są wysublimowane żarty. Nierzadko pojawiają się w niej także sceny kłótni oraz bijatyk, w których nietrudno o komiczne sytuacje. Jako dramaturg zasłynął także Publiusz Terencjusz Afer, którego sztuki ustępowały jednak dziełom Plauta. Lucyliusz z kolei był twórcą satyr, które wyodrębnił w osobny gatunek.
W dojrzałej Republice rozpoczął się konflikt o kształt literatury rzymskiej. Pierwszy obóz zakładał powrócenie do starorzymskich obyczajów, a jego przedstawicielem był Marek Porcjusz Katon (Katon Starszy). Według nich Rzym górując nad Grecją militarnie nie ustępuje jej także w dziedzinie kultury. Katon okazał się wybitnym pisarzem rzymskim. Jego dzieło „O gospodarstwie wiejskim” (De agri cultura) jest najstarszym, zachowanym do naszych czasów w całości, dziełem napisanym po łacinie prozą. Jest to podręcznik prowadzenia posiadłości ziemskiej oraz obchodzenia się niewolnikami. Wspomnieć należy także o „Początkach”, w których Katon przedstawił założenie oraz historię miast Italii. Drugie stronnictwo z kolei popierało przenikającą do Italii kulturę grecką (tzw. filhellenizm).
Pewnym bodźcem i przykładem, do rozwoju literatury rzymskiej, były biblioteki przywożone do Rzymu przez zwycięskich wodzów w ramach zdobyczy wojennych: Lucjusz Emiliusz Paulus po bitwie pod Pydną w roku 168 p.n.e. przywiózł do Rzymu bibliotekę króla macedońskiego Perseusza, a w roku 84 p.n.e. Sulla zwiózł z Aten część księgozbioru Arystotelesa, która była ongiś własnością Apellikona z Teos.
Pierwszą i jedyną gazetę świata antycznego założył Juliusz Cezar w 59 roku p.n.e. Nazywała się ona Acta Diurna, czyli „Wydarzenia Dnia” i niestety nie zachował się dotąd żaden egzemplarz, nie znamy również wysokości jej nakładu.
Informacje były szalenie podobne do tych które możemy przeczytać w gazetach współczesnych. Dotyczyły wiadomości o obradach Senatu, zgromadzeniach ludowych, procesach sądowych, egzekucjach, nowiny morskie i wojskowe, a nawet śluby, narodziny i nekrologi. W części „sportowej” Rzymianie mogli dowiedzieć się o wynikach walk gladiatorów lub wyścigów rydwanów w Circus Maximus. Gazeta wychodziła aż do roku 330 n.e. (przeniesienie stolicy do Konstantynopola), czyli przez blisko 400 lat. Warto jeszcze powiedzieć, że Rzymianie nazywali swoje Acta Diurna zdrobniale Diurnalis, czyli „Codzienniak”. Od wyrazu tego pochodzi włoska i francuska nazwa gazety: „giournale” i „journal” a stąd nasz żurnalista.
Od 330 roku n.e. aż do XVI wieku nie ukazało się nic co mogłoby choć przypominać gazetę. Jest to jeszcze jeden przykład niezwykle wysokiej kultury antycznego Rzymu, kultury, która na głowę biła nasze średniowiecze.
Przełom II i I wieku p.n.e. to okres rozwoju retoryki w Rzymie. Sztuka wysławiania się stała się nieodłącznym elementem spraw rozpatrywanych w Senacie, na forum, czy w sądach. Wielokrotnie o sprawach decydowali wybitni mówcy, którzy potrafili w sposób piękny udowodnić swoje racje. Do wyżyn kunsztu wzniósł wymowę Kwintus Hortensjusz Hortalus, a zwłaszcza Marek Tuliusz Cyceron. Liczne mowy tego ostatniego są wzorem sztuki oratorskiej. Do historii przeszło 14 filipik wymierzonych przeciw Markowi Antoniuszowi. Do perfekcji doprowadził prozę łacińską, którą władał mistrzowsko. Wiele jego dzieł o charakterze republikańskim ukształtowało umysłowość Rzymian, którzy w okresie pryncypatu wciąż wierzyli w upadek cesarstwa i przywrócenia władzy ludu.
Wzrastająca potęga państwa rzymskiego nakłoniła Rzymian do rozpoczęcia historiografii. Wspomniane „Roczniki” Enniusza zachowały się tylko we fragmentach, jednak w I wieku p.n.e. Rzymianie zaczęli w większym stopniu spisywać dzieje swojego narodu. Wspomnieć należy o Kwintusie Klaudiuszu Kwadrigariuszu oraz Kwintusie Waleriuszu Antiaszu, którzy zainicjowali nową dziedzinę literatury. Nie wolno także zapominać o Juliuszu Cezarze, który tego właśnie okresu stworzył swoje wielkie dzieła. Mowa tu o „O wojnie galijskiej” (Commentarii de bello Gallico) i „O wojnie domowej” (Commentarii de bello civili). Był to wyjątkowy przypadek, aby wybitny wódz rzymski oraz polityk okazał się także genialnym pisarzem. Dzieła te przesycone są wyolbrzymieniami sukcesów autora oraz wyraźnie zarysowane są elementy stronniczości. Inny przedstawiciel obozu popularów, który także zapisał się w historiografii tego okresu to Gajusz Salustiusz Krispus.
W okresie augustowskim, tzn. od 30 do 14 roku p.n.e. największym epikiem rzymskim był Wergiliusz, autor dwóch wielkich dzieł: „Georgiki” oraz „Eneidy”. W tym okresie tworzył także znakomity reprezentant liryki, Horacy, który wprowadził wiele nowych form metrycznych, wzorowanych na greckich utworach epoki klasycznej.
W okresie wczesnego cesarstwa tzn. I wieku n.e. historiografia oraz cała literatura uległa lekkiemu zablokowaniu. Żywe były wciąż tendencje republikańskie, które godziłyby w cesarza i ustrój. Dlatego też wówczas tworzono głównie na tematy poboczne. Na przykład Lucjusz Juniusz Kolumella pisał o rolnictwie w swoim dziele „De re rustica”. Pliniusz Starszy sporządził encyklopedię całości ówczesnej wiedzy w „Naturalis historia”. Kwintus Kurcjusz Rufus z kolei wierny ideałom historycznym opisał wyprawę Aleksandra Macedońskiego. Warto wspomnieć także o Plutarchu z Cheronei i jego dziele „Żywoty równoległych” traktującym o wybitnych Rzymianach i Grekach. Pauzaniasz stworzył „Przewodnik po Helladzie”, a Klaudiusz Ptolemeusz z Aleksandrii zasłynął jako wybitny astronom i geograf tworząc dzieło proponujące system geocentryczny w kosmosie, który przetrwał aż do Kopernika.
Druga połowa I wieku n.e. oraz początek II to czasy wybitnych historyków rzymskich, zwłaszcza Tacyta i Swetoniusza. Na wzmiankę zasługuje także Flawiusz Arrian oraz Appian z Aleksandrii. Okres ten jednak zaznaczył się jako upadek rzymskiej poezji. Nie brak było wprawdzie wielkich twórców, jednak ich dzieła przesycone były retoryką. Do utworów tego okresu zaliczyć możemy: „Farsalię” Lukana, „Tebaidę” i „Achilleida” Stacjusza oraz „Argonautica” Waleriusza Flakkusa. Narodziło się wówczas wielu znamienitych satyryków. Mowa tu o Decimusie Juniuszu Juwenalisie oraz Marku Waleriuszu Marcjalisie, których dzieła były skierowane głównie przeciw arystokracji. Tworzono także dzieła miłosne. Najdoskonalszym ich przykładem były utwory Petroniusza, zwanego Arbiter Elegantiae, zwłaszcza „Satiricon”.
Najstarsze listy rzymskie
Najstarsza korespondencja w łacinie pochodzi z Egiptu. W 30 roku p.n.e. Egipt stał się częścią Imperium Rzymskiego, a tym samym niełatwą do kontroli prowincją. W 22 roku p.n.e. prefekt Egiptu Publiusz Petroniusz, w reakcji na najazdy na Górny Egipt, wysłał na południe kraju rzymski garnizon, który osiadł w Primis (dzisiejszy Qasr Ibrim). Żołnierze vexillationes z III legionu Augusta pełnili tam służbę przez rok lub dwa lata.
W tym czasie wyjeżdżali do miejsca, w którym mieścił się ich obóz macierzysty (prawdopodobnie Koptos nad Morzem Czerwonym), a nawet do odległej Aleksandrii. Koptos było miejscowością o bardzo ważnym znaczeniu strategicznym – nad Nilem (środkowy bieg tej rzeki) i stosunkowo blisko Morza Czerwonego. Wcześniej legioniści obozowali w Luxorze, którędy szedł szlak handlowy z Azji. Żołnierze będąc poza garnizonem, pisali do swych kompanów listy. Papirusowe zapiski nie stanowiły dla ówczesnych jakiejś większej wartości. Po zewnętrznej stronie starożytnego muru odkryto pokaźny zbiór papirusów. Papirusy zawierają teksty po grecku i po łacinie. Tych ostatnich jest mniej, ale są to najstarsze znane nauce odręcznie pisane teksty w tym języku. Większość papirusów ma charakter dokumentalny: dominują wspomniane już listy prywatne kierowane do żołnierzy garnizonu Qasr Ibrim, znajdują się tu także spisy (zaopatrzenie towarów, obecni w garnizonie legioniści). Natrafiamy również na zwykłe listy legionistów, pisane pewno z nudów.
Jeden z listów pisany był przez żołnierza – trębacza o imieniu Kajsios, który opuścił odległy egipski posterunek i pojechał do Aleksandrii (ok. 1200 km). Ze stolicy pisał do niejakiego Likiniosa. Z listu dowiadujemy się m.in., że powodem dalekiej podróży było sprowadzenie ustnika do trąbki.
Wraz z przemienianiem się cesarstwa w prawdziwą monarchię absolutną kultura uległa degradacji w porównaniu do wieków ubiegłych. W historiografii zasłynął Kasjusz Dion Kokecjan, który tworzył na przełomie II i III wieku n.e. Z kolei w IV wieku n.e. tworzył ostatni wybitny rzymski historyk Ammianus Marcellinus. Zaprzestali z nagminnie powtarzanym motywem pisania życiorysów kolejnych cesarzy, a skupili się na wartościach wyznawanych przez Tacyta. Obniżenie kultury wpłynęło także na poezję. Do pamięci przeszli jedynie Decimus Magnus Auzonius, autor poematu „Mosella” oraz Klaudiusz Klaudianus. Stopniowe rozszerzanie się chrześcijaństwa oraz jego dominacja w świecie rzymskim doprowadziła do rozwoju literatury chrześcijańskiej. W IV wieku n.e. najwięcej przedstawicieli chrześcijańskich motywów w piśmiennictwie było na Wschodzie. Zasłynął historyk chrześcijański, Euzebiusz z Cezarei, Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz z Nyssy, Jan Chryzostom, zwany Złotoustym oraz Augustyn. Zamiast twórczości oryginalnej pojawiły się kompendia, podręczniki i encyklopedie. Ostatnim wielkim dziełem nauki rzymskiej była kodyfikacja prawa rzymskiego dokonana w latach 528 – 534 n.e. przez Triboniana na polecenie cesarza Justyniana I Wielkiego.
Powszechnie przyjęło się dzielić literaturę starożytnego Rzymu na cztery okresy:
- Okres archaiczny (240 – 80 p.n.e.)
- Okres cyceroński (80 – 30 p.n.e.)
- Okres augustowski (30 – 14 p.n.e.)
- Okres cesarski (I – V wiek n.e.)
Przybory do pisania
Owidiusz otrzymawszy od swej kochanki wiadomość o odwołaniu spotkania tak pisał: „Tabliczki powróciły z przykrą odpowiedzią. Niechże zgnije ich drewno a wosk zapleśnieje”. Pisanie weszło Rzymianom w krew i łączyło się ze wszystkimi dziedzinami ich życia. Kupcy zawierali umowy, które skryba spisywał. Na ulicach ozdabiano ściany budynków napisami o różnorodnej treści. W domu zaś spisywano listy i podliczano wydatki domowe. Rzymianie używali rozmaitych przyborów do pisania, m.in. tabliczek, którym tak urągał Owidiusz. Piszący znaczył litery na powierzchni wosku ostrzem rylca najczęściej z kości słoniowej, błędy wymazując końcem. List albo sprawozdania często pisano na papirusie posługując się trzcinką lub metalowym piórem maczanym w sepii. Czytelnik mógł mieć sporo kłopotów z odcyfrowaniem tekstu. Zazwyczaj nie robiono przerw pomiędzy wyrazami, rzadko też stosowano znaki interpunkcji.
Rzymianie często pisywali także codzienne listy na wosku. Wosk pszczeli topiono i wlewano na płytkie zagłębienia na drewnianych tabliczkach. Kiedy stwardniał mogli wydrapywać w nim wiadomości ostrym stylusem. Generalnie do pisania Rzymianie używali pióra z trzciny z rozszczepioną końcówką, pióra z brązu, brązowe stylusy lub żelazne pokryte brązem.
