Rozdziały
Na początku istnienia Rzymu, powszechnym środkiem płatniczym było bydło. Zresztą późniejsza nazwa pieniądza w języku łacińskim, pecunia, wywodzi się od słowa pecus, oznaczającego nic innego, jak właśnie „bydło”. Do ustalania nominału wykorzystywano jednostkę funt – libra – który wynosił 327,45 g.
Historia monetarna antycznego Rzymu
Pierwotnie majątek państwowy Rzymu utrzymywany był właśnie w postaci stad bydła. Co ciekawe kradzież określano słowem peculatus, które nawiązywało do bydła i oznaczało kradzież zwierząt.
Wprowadzenie monet z brązu
Wraz z coraz to częstszymi kontaktami Rzymian z Grekami, zamieszkującymi południową Italię (tzw. Wielka Grecja), pojawiła się w społeczeństwie rzymskim potrzeba naśladowania greckich sąsiadów. Naukowcy podają prawdopodobny czas pojawienia się nowego środka płatniczego na połowę V wieku p.n.e. Wówczas to zaczęto stosować nie obrobiony brąz, w małych kawałkach, do płatności tzw. aes rude. Przy każdej transakcji należało odważyć odpowiednią ilość aes. Niewykluczone, że w 406 roku p.n.e. w trakcie oblężenia Wejów właśnie tym nowym środkiem płatności wypłacono żołd żołnierzom. Nadmienić należy, że brąz był tanim metalem i powstawał z połączenia 90% miedzi i 10% cyny. Czyste metale były słabe, a cyna pozwalała wzmocnić materiał.
Z czasem pojawiły się prostokątne, nieobrobione sztabki brązu (aes signatum, czyli „wytłoczony brąz”), na których często widniał wizerunek bydła lub gałąź z bocznymi gałęziami (tzw. Ramo Secco). Sztabki nie miały stałej wagi i ważyły od 0,5 do 2,5 kg. Rzymianie umieszczali na sztabkach także napis „ROMANOM” podkreślając swoją państwowość. Prawdopodobnie aes signatum używane było do końca trzeciej wojny punickiej, czyli połowy III wieku p.n.e.
W między czasie Rzymianie zaczęli także wykonywać mniejsze monety z brązu, które naśladowały greckie odpowiedniki, i które przypominały już bardziej kształtem znane nam monety. Działania te miały także aspekt prestiżowy – przynależność do wyższych cywilizacji. I tak pojawiły się pieniądze określane terminem aes grave (as libralny), które występowały już zapewne w III wieku p.n.e. Wyróżniano następujące rodzaje: as, semis, triens, quadrans, sextans czy uncia. Dodatkowo na monetach zaczęto ukazywać sceny z mitologii oraz bóstwa.
Na przestrzeni III i II wieku p.n.e. Rzym stosował różne monety z brązu: decussis, quincussis, tressis, dupondius, as, dextans, dondrans, bes, semis, quincunx, triens, quadrans, sextans, uncia, semuncia, quartuncia, gdzie każda miała inny nominał i wartość. Wartość monety wynikała z jej wagi. I tak 1 as ważył 1 rzymski funt (libra). W librze z kolei zawierało się 12 unciae; uncia była to zarówno moneta jak i jednostka miernicza do wyliczenia ciężaru.
Wprowadzenie srebrnej monety – didrachmy
Na początku III wieku p.n.e., w trakcie konfliktu z Pyrrusem (282-272 p.n.e.), Rzym wprowadził pierwszą srebrną monetę didrachmę, która naturalnie zaczerpnięta została z miast greckich. Ich produkcja miała miejsce początkowo w Kampanii. Na monecie umieszczano wizerunek boga wojny Marsa w hełmie korynckim oraz napis „ROMANO” – te wybijano w Kampanii. Z czasem zaczął się pojawiać napis „ROMA”, które wybijać zaczęto już w Rzymie. Moneta ta powstała zapewne w podobnym momencie co aes grave, jednak miała wymiar typowo propagandowy i przede wszystkim planowano nią opłacać żołnierzy biorących udział w wojnie, zarówno własnych obywateli, jak i najemników oraz sojuszników greckich. Waga monety wynosiła 7,3 g.
Z czasem pojawił się nowy wizerunek na monecie – zaczęto ukazywać Herkulesa oraz wilczycę z bliźniętami. W latach 235-225 p.n.e. pojawiła się moneta kwadrygant, którego nazwa wynikała z wizerunku Jowisza na monecie, który powoził w kwadrydze.
Wprowadzenie nowych monet srebrnych
Jeszcze na początku drugiej wojnie punickiej Rzymianie w płatnościach bazowali na dirachmie. Jednak w 212-211 p.n.e. pojawia się nowa moneta srebrna – denar (nummus denarius) – która miał równowartość 10 asów. Do wybijania monet wykorzystano olbrzymie ilości srebra, jakie zdobyto na Syrakuzach, mieście będącym w sojuszu z Hannibalem. W tym czasie denar oznaczany był literą „X” i ważył około 4,5 grama.
W tym czasie wprowadzono także mniejszą srebrną monetę – quinariusa (oznaczony jako „V”) – który miał wartość 5 asów oraz sesterca („IIS”) o wartości 2,5 asa. Nadmienić należy, że w tym czasie as stał się podstawową rzymską monetą z brązu i jednostką obrachunkową.
W czasie wojny z Hannibalem pojawił się także wiktoriat, którego nazwa wywodzi się od wizerunku bogini Wiktorii, wybijanej na monecie. Wiktoriat służył jako środek rozliczeniowy w transakcjach międzynarodowych, a ściślej rzecz ujmując, głównie w kontaktach handlowych z państwami greckimi na południu i występował w stosunku: 1 wiktoriat = 1 drachma grecka.
W połowie II wieku p.n.e. denar równał się już 16 asom, co oznaczano na awersie numerem XVI lub przekreślonym X. Z czasem jednak as został wyparty jako jednostka obrachunkowa i zastąpił ją sesterc, który oznaczano jako HS. Dla zapisu większych sum, stosowano następujące skróty:
- HSX – 10 sesterców
- HSM – 1000 sesterców (tzw. sestercja)
W tym czasie wprowadzono ustawą oficjalne wagi i wartości rzymskich monet srebrnych oraz brązowych, które stosowano na terenach podległych Rzymowi.
Pierwsza hiperinflacja i monety ząbkowane
Koniec lat .90 po 84 rok p.n.e. to spadek zaufania do denara i drożyzna, które wynikały z tzw. wojny ze sprzymierzeńcami i upadku ekonomicznego państwa. Wspomina o tym Cyceron w swoim traktacie De Officiis1, stwierdzając że pieniądz w tym czasie stracił tak na wartości, że nikt nie wiedział ile tak naprawdę posiada. Hiperinflacja wynikała także ze złych decyzji trybuna ludowego Druzusa Liwiusza, który „popsuł” monetę poprzez dodanie do srebra 1/8 części brązu. W ten sposób na rynek wypuszczono na dużą skalę monety platerowane, czyli o mniejszej ilości srebra. Zmiany cofnął pretor Marek Mariusz Gratidianus, który powołał specjalną komisję do rozpoznawania niepełnowartościowych monet, ich wykupywania i zamiany na dobre denary.
Wspomniany proceder wypuszczania na rynek tzw. monet platerowanych, czyli posiadających zewnętrzną powłokę z kruszcu szlachetnego (np. złota lub srebra), kiedy środek stanowił w większość gorszy metal (żelazo, miedź lub brąz), sięgał połowy II wieku p.n.e. W celu przeciwdziałaniu wybijaniu bilonów wdrożono tzw. monety ząbkowane (denarii serrati), czyli emitowane monety musiały mieć specjalnie nacinane kanty, aby móc łatwo zweryfikować wartość monety patrząc na jej przekrój.
Co więcej, za czasów dyktatury Korneliusza Sulli (82-79 p.n.e.) wdrożono prawo lex Cornelia de falsis, która zakazywała wprowadzania do obiegu monety fałszywej; w praktyce jednak wciąż dochodziło do psucia nominału. Mam tu na myśli oczywiście wspomnianie:
- platerowanie – interesującym przykładem jest sam Marek Antoniusz, który według Pliniusza Starszego miał do denara dodawać żelazo2;
- jak i obniżanie ilości szlachetnego kruszcu w monecie, a tym samym zmniejszanie jej wagi.
Pojawienie się rzymskiej złotej monety
Pierwsze wzmianki o złotych monetach w Rzymie pojawiają się a propos II wojny punickiej, kiedy to wybito monety oparte na wzorach greckich: statera i półstatera. Ze względu jednak na brak stałej dostawy kruszcu zrezygnowano z bicia monet na stałym poziomie.
Pierwsze wzmianki o nowej złotej monecie pojawiają się a propos działalności publicznej Lucjusza Korneliusza Sulli, który szykował się na wojnę z Mitrydatesem VI. Monety były wybijane na potrzeby wojny; podobnie później Juliusz Cezar czynił przed planowaną wyprawą na Partię.
Za panowania Oktawiana Augusta, rozpoczęto formalne bicie złotego aureusa, którego równowartość wynosiła 100 sesterców, czyli 25 denarów. Odtąd złota moneta stała się powszechnie używanym pieniądzem, aż do czasów Konstantyna Wielkiego, który w 309-311 roku n.e. zastąpił ją solidusem. Aureus posiadał w tym czasie wagę 7,79 g.
Podstawowy przelicznik monetarny obowiązujący w cesarstwie rzymskim przez cały I i II wiek n.e. |
|
W płatnościach najczęściej wykorzystywano denara.
Postępujące obniżanie wartości pieniądza
Ciągle zwiększane wydatki cesarzy, wobec malejących wpływów z wojen powodowały, że wartość pieniądza malała, a cesarze zmniejszali ilość kruszcu w monecie. Neron za swoich rządów, w roku 64 n.e., dokonał dewaluacji rzymskich monet – obniżono zawartość kruszcu: w srebrnych o 14%, w złotych o 7%. Pomimo różnych obniżek, wciąż jednak stosunek aureusa był taki sam do denara: 1 do 25. Naturalnie poza obniżeniem rzeczywistej wartości nastąpiło zmniejszenie wagi monety do 7,27 g. Za Marka Aureliusz denar ważył już tylko 3,2 g i zawierał 76% srebra.
Septymiusz Sewer (193-211 n.e.) obniżył pod koniec II wieku n.e. zawartość czystego srebra w monecie do około 47%, a więc denar Septymiusza był wart połowę denara Oktawiana Augusta. Karakalla (211-217 n.e.) ponownie obniżył ilość kruszczu i aureus ważył już 6,5 g. Pewne modyfikacje w denarach przypadają właśnie także na okres panowania Karakalli, który wyemitował monetę zastępującą denara – tzw. antoninianus – w 215 roku n.e. Antoniniana często nazywano podwójnym denarem i miał on wartość 2 denarów oraz wagę 5,1 g. Początkowo był srebrną monetą, później wybijano go z brązu i pokrywano cienką warstwą srebra.
Pogłębiająca się anarchia w państwie rzymskim w okresie III wieku n.e. i rządy „cesarzy wojskowych” nie bez znaczenia były także dla dalszej dewaluacji pieniądza. Cesarz Aurelian próbował odbudować siłę antoniniana, jednak bez sukcesów. Dopiero za panowania Dioklecjana i jego reform w 294 rok n.e. doszło do pewnego uregulowania waluty.
Jakie ceny i wynagrodzenia występowały w antycznym Rzymie?
Reformy Dioklecjana
Po śmierci Aleksandra Sewera w 235 roku n.e., ostatniego członka dynastii syryjskiej, w Imperium Rzymskim nastąpił kryzys gospodarczy i polityczny. Przyjęło się go określać terminem „kryzys III wieku” i trwał aż do objęcia rządów przez Dioklecjana w 284 roku n.e. Cesarz Dioklecjan wyciągnął wnioski z doświadczeń poprzednich dziesięcioleci i przeprowadził gruntowną reformę państwa rzymskiego. Skupiając się wpierw na stabilizacji politycznej, zrozumiał, że jedna osoba nie jest już w stanie zarządzać tak rozległym terytorium. Nie można było bowiem szybko i skutecznie reagować w konkretnych sytuacjach, jakie zaistniały na odległych jego krańcach. Dlatego wprowadził system, który nazwano tetrarchią.
Reformy polityczne
Cesarz wyznaczył współrządcę z tytułem augusta i powierzył mu zarząd zachodniej części państwa – stanowisko to powierzył Maksymianowi. Dioklecjan pozostał na Wschodzie, ale zachował władzę zwierzchnią wobec wszystkich pozostałych. Każdy z augustów wyszukał sobie do pomocy zastępcę z tytułem cezara; Dioklecjan wybrał sobie Galeriusza, a Maksymian Konstancjusza.
Podział władzy w Cesarstwie spowodował postępującą biurokratyzację, która wymagała coraz to większych nakładów finansowych. Cztery siedziby cesarzy: Nikomedia (Dioklecjan), Mediolan (Maksymian), Serdica, później Thessalonika (Galeriusz), Trewir (Konstancjusz) wymagały odpowiedniej ilości urzędników do obsługi.
Reformy monetarne i gospodarcze
W celu zdobycia większych funduszy cesarze narzucali na ludność olbrzymie ciężary fiskalne i uzupełniali braki w skarbcu poprzez „psucie monety”. Denar – podstawowa rzymska moneta – pierwotnie posiadała 4,5 g srebra; za rządów Nerona zmniejszyła się ilość do 3,8 g; a do końca III wieku n.e. denar był już w praktyce monetą miedzianą z małą domieszką srebra. „Psucie monety” na przestrzeni wieków doprowadziło do hiperinflacji, która stała się głównym problemem państwa rzymskiego w III wieku n.e.
Po ustabilizowaniu rządów i sytuacji politycznej Dioklecjan w latach .90 III wieku n.e. podjął próby ratowania systemu monetarnego. Władca próbował wzmocnić zaufanie do monety poprzez m.in. zaprzestanie używania dotychczasowego denara i zastąpienia go inną srebrną monetą – argentusem (dosłownie „srebrny”) – który nawiązywał ilością kruszcu do denara z czasów Nerona (3,41 g). Dodatkowo ustabilizowano złotą monetę na poziomie 5,45 g i wprowadzono monetę fillis, którą bito z brązu z małą domieszką srebra (ok. 5%) o wadze 10 g. W tym czasie 1 aureus miał wartość 25 argentusów; a 1 argentus odpowiadał 5 fillisom, 12,5 antoninianom i 25 denarom.
Dioklecjan dodatkowo zrównał w uprawnieniach mennice prowincjonalne z rzymską – było 15 równorzędnych mennic.
Reforma Dioklecjana była ambitna, jednak nie sprostano zmianom ze względu na braki w ilości srebra; tym samym nowy follis był stopniowo psuty i z czasem stracił jakąkolwiek funkcję wa płatnościach. Próbowano także szukać naprawy budżetu poprzez możliwość częściowego płacenia podatków produktami rolnymi. Wszystkie te zmiany nie spowodowały jednak widocznej poprawy sytuacji. Dioklecjan wraz z rozbudową biurokracji, która wynikała z powołania trzech współrządców i realizacją kolejnych programów budowlanych m.in. w Nikomedii, nie był w stanie znaleźć oszczędności. W związku z tym pod koniec 301 roku n.e. wprowadził edykt o cenach maksymalnych, który centralnie narzucał maksymalny ceny na usługi i towary. Edykt nie tylko nie przyniósł poprawy systemu, ale i stworzył czarny rynek, co tylko jeszcze bardziej pogorszyło sytuację gospodarczą kraju. Po odejściu od władzy Dioklecjana w 305 roku n.e. edykt przestał być stosowany.
Zmiany Konstantyna I
Za sprawą cesarza Konstantyna I w 309-311 roku n.e. z użycia wyszedł antoninianus. Cesarz zastąpił też aureusa nową monetą – solidusem. Solidus miał niższą wagę w porównaniu do aureusa – 4,5 g – i określany był jako aureus solidus (tzw. solidny). Złota moneta okazała się być na tyle trwałą monetą, że finalnie stała się główną monetą transakcyjną. Po podziale Cesarstwa rzymskiego w 395 roku n.e., solidus uznawany był w obu częściach Imperium, a finalnie przeżył także upadek Cesarstwa zachodniorzymskiego i występował w obiegu Cesarstwa bizantyjskiego aż do XI wieku.
Wybijanie monet rzymskich
Pierwotnie wybijanie monet możliwe było jedynie w Rzymie. Później wykorzystywano także mennice w Tarencie, Benewentum czy Kampanii; a finalnie zezwolono na działanie lokalnych mennic w nowo utworzonych prowincjach. Mennica w stolicy, usadowiona była na Kapitolu, obok świątyni Junony Monety i powstała w 269 roku n.e. Za czasów Oktawiana Augusta liczba mennic zdecydowanie rosła. Monety wytwarzano niemal w każdym zakątku Imperium. Dopiero za panowania dynastii Flawiuszów (69-96 n.e.), problemowi temu zaradzono, powracając z biciem monet, do obszaru miasta Rzym.
Za wybijanie monet odpowiedzialny był Senat, a konkretniej członkowie kolegium tres viri monetales, nazywane także triumviri aere, argento, auro flanto feriundo. Kolegium składało się z trzech urzędników. W latach 44 – 40 p.n.e. kolegium rozszerzyło swój skład osobowy do 4 członków. Kolegium odpowiedzialne było nie tylko za proces wybijania monet, ale i umieszczane na nich stemple, napisy oraz wyobrażenia. W I wieku p.n.e. prawo emisji monet otrzymali także wysocy urzędnicy rzymscy, posiadający imperium. W ten sposób swoje monety mogli wybijać Sulla, Cezar czy Oktawian August.
Wraz z dojściem do władzy Oktawiana Augusta w roku 27 p.n.e. doszło do zmian w zakresie uprawnień co do wybijania monet. Monety srebrne i złote mógł wybijać princeps, a monety z brązu Senat. Mennicą senatu była świątynia Junony; cesarz z kolei wpierw posiadał mennicę w jednej z dzielnic Rzymu, potem w pałacu cesarskim. W 14 roku p.n.e. otwarto wielką mennicą cesarską w Lugdunum w Galii. Za rządów Kaliguli mennictwo cesarskie wróciło do Rzymu, tym razem na Mons Coelius.
Za kontrolę jakości monet odpowiadali nummularii. Monety w antycznym Rzymie wybijano młotami przy użyciu oficjalnych stempli. Próbowano także wytapiania monet, jednak zaniechano tej praktyki z racji na fakt, że powstawały o niejednolitej wadze lub wielkości.
Co umieszczano na rzymskich monetach?
We wczesnym okresie na monetach rzymskich znajdowały się wizerunki bydła lub gałęzi. Z czasem pojawiać się zaczęły bóstwa rzymskie (Jowisza, Janusa, Junony, Marsa lub Minerwy) oraz symbole odnoszące się do kultu lub tradycyjnej przeszłości państwa (np. wilczyca karmiąca bliźnięta lub dzioby statków). Na monetach z końca republiki spotykamy również wizerunki polityków.
Pierwszym żyjącym człowiekiem, którego twarz została umieszczona na monecie, był Gajusz Juliusz Cezar. Później stało się to tradycją. Wizerunki władców znajdowały się na jednej stronie, natomiast druga była przeznaczona dla różnego rodzaju personifikacji. Najczęściej były to: Wolność, Łagodność, Wiktoria, Roma oraz Radość.
Monety z czasów cesarstwa dają materiał do ikonografii cesarzy. Pojedyncze wyrazy lub zwroty (legendy) wybite na monetach przedstawiają nieraz hasła polityczne z danego okresu. Tematyka napisów i wizerunków na monetach z końca republiki jest niesłychanie różnorodna. Monety stanowiły jeden ze środków propagandy. Na ich podstawie można uzyskać informacje na temat grup politycznych i polityków. Co więcej, umożliwiają nam one sprawdzenie wiadomości podawanych przez autorów antycznych.
Na wszystkich monetach umieszczane były stemple. Na monetach z brązu, z jednej strony umieszczano wizerunek Janusa, zazwyczaj dwugłowego (Janus Geminus), natomiast z drugiej strony monety, widniał dziób okrętu. Na srebrnych monetach, umieszczane były wizerunki zaprzęgów dwukonnych lub też czworo-konnych.
Pierwotnie emisje wszystkich monet były zlecane przez senat i oznaczano je napisem SC (Senatus Consulta). Wraz z nastaniem pryncypatu rozdzielono prawa do emisji monet. Monety wykonane z mniej wartościowego kruszcu (brąz) podlegały senatowi; na nich wciąż umieszczano napis SC (Senatus Consulta). Monety srebrne i złote z kolei były wybijane na polecenie cesarzy i miały napisy: Imp. (Imperator); Caes (Caesar); P.M. (Pontifex Maximus); Cos (Consul); Tr. p. (tribunicia potestate).
Za czasów Konstantyna Wielkiego, coraz śmielej na monetach pojawiają się sceny z życia prywatnego. Kolejne zmiany zaszły dopiero pod koniec IV wieku n.e. za Teodozjusza Wielkiego, kiedy to na monetach rozpoczęto wybijanie monogramu Chrystusa i innych symboli chrześcijańskich.
Wymiana pieniądza
Wraz z rozwojem systemu piniężnego w antycznym Rzymie zaczął się kształtować zawód bankiera, którego jednym z zajęć była wymiana walut. Poza wymianą państwowych pieniędzy, zajmował się on także wymianą walut spoza granic Republiki czy Cesarstwa. Mieszkaniec wschodnich prowincji przyjeżdżający do Rzymu mógł u bankiera wymienić np. tetradrachmy na denary rzymskie, aby móc spokojnie korzystać z rynku.
Co więcej, w czasach Cesarstwa uprawnienia do wybijania lokalnych walut miało wiele miast, a niektóre z nich użyte w płatnościach mógłby być tylko regionalnie np. we wschodniej części Imperium. To wszystko prowadziło do tego, że bankierzy (argentarii) mogli liczyć na naprawdę dobre zarobki i prowizję.
