W III wieku n.e. władcy Rzymu zaczęli stopniowo odchodzić od pozorów Republiki. Rosnące ambicje polityczne cesarzy spowodowały wyparcie resztek instytucji republikańskich. Aurelian wprowadził system dominatu w drugiej połowie III wieku n.e., przyjmując tytuł dominus et deus („pan i bóg”). Dioklecjan dokonał pod koniec III wieku n.e. przebudowy administracji państwa, tworząc system tetrarchii.
Po śmierci Teodozjusza I w 395 roku n.e. nastąpił podział Imperium Rzymskiego na Cesarstwo Zachodniorzymskie i Cesarstwo Wschodniorzymskie. Brak było określonych zasad powoływania następcy cesarza – stosowano system dziedziczenia, nominacji przez poprzednika lub wybór przez wodzów wojskowych. Cesarz stał na czele wszelkich organów władzy państwowej i sprawował władzę absolutną.
W stolicach obu cesarstw działały senaty, jednak ich rola sprowadzała się do administracji miejskiej. Rolę doradczą odgrywała rada pochodząca z mianowania cesarskiego i pełniąca zarazem funkcję dworu.
