Rozdziały
Bitwa pod Panormus było to starcie Rzymu i Kartaginy w 250 roku p.n.e., w trakcie pierwszej wojny punickiej. Zwycięstwo pod Panormus było świadectwem doskonałego planu bitwy stworzonego przez Rzymian.
I wojna punicka kojarzy się nieodwołalnie z bataliami morskimi. Jednakże konflikt rozpoczął się na Sycylii i ten rejon obok Afryki stał się teatrem działań armii lądowych. Należy zaznaczyć, iż górzysty teren wyspy utrudniał manewrowanie większym grupom wojsk, a ludność Sycylii w większości mieszkała za murami metropolii lub niedaleko od nich. Stąd przez cały okres konfliktu stoczono tutaj tylko dwie wielkie bitwy, a starcia toczyły się głównie o większe ośrodki miejskie. Jedną z takich bitew rozegrano pod Panormus na północnym brzegu Sycylii w 250 p.n.e.
Tło historyczne
Działania wojenne prowadzone na Sycylii w latach 259-258 p.n.e. toczono ze zmiennym szczęściem dla obu stron. Choć Rzym utrzymywał przewagę na wyspie, to Punijczycy okupowali jej cztery najważniejsze miasta. Wkrótce Kartagińczycy musieli przejść do defensywy, gdyż część ich wojsk z Sycylii skierowano do walki z Numidami w Afryce. Dlatego w latach 254-253 p.n.e. utracili kilka ważnych miast sycylijskich. W 254 p.n.e. rzymska flota i armia lądowa dokonały wspólnie pomyślnego ataku na Panormus, jeden z największych ośrodków na Sycylii. Mimo to tempo zdobyczy rzymskich wyraźnie spadło. Według Polibiusza wielokrotnie dochodziło do sytuacji, gdy przez miesiące obie armie obozowały w odległości od siebie wynoszącej mniej niż mila, a dowódcy rzymscy nie chcieli ryzykować bitwy z przeciwnikiem. Trzymali więc swe wojska na wzniesieniach, wystraszeni słoniami bojowymi. Te nastroje wynikały z niedawnej klęski zadanej Republice. gdy słonie przyczyniły się do zagłady armii Regulusa. Gdy w 252 p.n.e. Kartagińczycy uporali się z Numidami, wysłali na Sycylię nowe siły pod wodzą Hazdrubala.
Bitwa pod Panormus 250 p.n.e.
Hazdrubal dowodzący armią 30 000 żołnierzy i 140 słoni wykorzystał rozdzielenie sił rzymskich na wyspie. Kiedy jedna z armii konsularnych została wycofana do Italii, Kartagińczyk wymaszerował z Lilybeum pod Panormus, gdzie stacjonowała druga armia ochraniająca sojuszników rzymskich podczas żniw. Jej dowódca, L. Cecyliusz Metellus trzymał swych ludzi za murami tego miasta, czekając na błąd przeciwnika. Liczył na to, iż pozorując niechęć do walki uda mu się wciągnąć Hazdrubala na niekorzystny teren. Zgodnie z jego oczekiwaniami wódz punicki połknął przynętę. Przekonany o osłabieniu ducha bojowego Rzymian, wynikającym z ich pasywnej postawy w czasie ostatnich kampanii, ruszył pod mury miejskie Panormus. Miał nadzieję, że przez działania ofensywne przekona sojuszników Republiki o słabości legionów. Na szczęście dla Rzymian miasto oddzielała od oblegających rzeka, ułatwiająca przez to działanie obrońcom. Aby rozpocząć oblężenie, armia Hazdrubala musiała przejść na jej drugi brzeg, gdzie miała ograniczoną zdolność manewru, a także utrudniony odwrót. Tę okoliczność wykorzystał Metellus, skwapliwie przygotowując się do odparcia ataku. Ludności Panormus nakazał zgromadzenie pocisków przy murach wewnątrz miasta, a część lekkozbrojnej piechoty (velites) rozmieścił na murach, celem ostrzału z góry wroga. Głowna część velites została umieszczona przed murami miasta, celem nawiązania kontaktu ogniowego z czołowymi jednostkami Hasdrubala, które przeprawiły się przez rzekę. W ten sposób velites mieli wywabić całą armię Hazdrubala pod mury Panormus. W przypadku silnego ataku nieprzyjaciela, mieli schować się do rowu wykopanego specjalnie dla nich przed murami, skąd mieliby dalej obrzucać pociskami Punijczyków. Wódz rzymski polecił im, aby w sprzyjających okolicznościach skoncentrowali ostrzał na słoniach wroga. Brama miasta znajdowała się naprzeciw lewego skrzydła nadchodzącej armii punickiej. Tutaj, przed wyjściem za zewnątrz Metellus ustawił ciężką piechotę legionową, która miała w odpowiednim momencie zrobić wypad na wroga. Prawdopodobnie część legionistów miała wkraczać do bitwy w jej wcześniejszym etapie – jako wsparcie velites walczących przed miastem, tworząc z nimi linię bojową i przyczyniając się do przedłużania walki.
Bitwa przybrała bieg oczekiwany przez Rzymian – z biegiem czasu większość oddziałów Hazdrubala przekroczyła rzekę i uformowała front bojowy. W końcu, zachęceni sukcesem w walce z lekkozbrojnymi Rzymian, Punijczycy rzucili słonie do ataku na słabą linię wroga. łatwo pokonując ją i zmuszając do ustąpienia. Velites schronili się w rowie, skąd ostrzeliwali atakujące zwierzęta, na które dodatkowo sypał się grad pocisków z murów. Słonie z załogami, nie mogąc wytrzymać tak silnego ostrzału, spanikowały i zaczęły tratować swoje wojska, wywołując w ich linii bojowej wielkie zamieszanie. W tym momencie na jej lewą flankę spadły manipuły rzymskie, które wyszły z miasta przez bramę, pogarszając radykalnie sytuację i tak zmieszanych oddziałów Hazdrubala. Punijczycy rzucili się do ucieczki, utrudnionej jeszcze przez rzekę na ich tyłach. Ich straty musiały być znaczne, choć nie należy wierzyć późniejszym żródłom, według których liczba zabitych żołnierzy kartagińskich wynosiła 20 000 / 30 000 ludzi. Trudno ustalić też straty poniesione przez słonie, te „czołgi starożytnego świata”, choć musiały być one szczególnie wielkie. Część z nich przeżyła bitwę, przy czym 10 schwytali Rzymianie od razu. Diodor Sycylijski podaje liczbę 60 zabitych lub pojmanych gruboskórców, u Zonarasa ta liczba wynosi 120 wziętych do niewoli słoni, Pliniusz Starszy ocenia te liczbę na 140-142. Jedno źródło podaje nawet wzmiankę o pojmanych kornakach, którym Metellus darował życie w zamian za dalsze prowadzenie słoni, które potem zostały odesłane do Italii i zginęły w igrzyskach.
Znaczenie bitwy
Panormus była ostatnią większą bitwą lądową I wojny punickiej. Zwycięstwo pod miastem podniosło na duchu armie rzymskie operujące na wyspie i pobudziło Kwirytów do akcji zbrojnej planowanej na następny sezon walk w 250 p.n.e. Po Panormus szczególnie dwa miasta portowe – Lilybeum i Drepana były obiektem działań Rzymian. Ci pomimo klęsk na morzu w 249 p.n.e. i niepowodzeń w blokadzie Lilybeum, doprowadzili wojnę do zwycięskiego końca. Zadecydowała determinacja rzymska i wyczerpanie militarne Kartaginy, zmuszonej do tłumienia powstania libijskiego.
Starcie pod Panormus było świadectwem doskonałego planu bitwy stworzonego przez Rzymian. Metellus umiejętnie wybrał miejsce walk, dające mu zdecydowaną przewagę nad Hazdrubalem i wykorzystał to w decydującym momencie starcia. Plan jego przeciwnika był w początkowej fazie dobry, bo obliczony na osłabienie wiary sojuszników Rzymu w potęgę ich „patrona” oraz umożliwiający zdobycie zaopatrzenia na wrogu. Inaczej już należy ocenić jego dowodzenie w czasie bitwy. Dał się lekkomyślnie podprowadzić pod mury miasta i wystawił swą doskonałą broń – słonie na ostrzał z wielu stron. Nie dostrzegł niebezpieczeństwa ataku z murów miasta na swoją flankę. Wobec tych okoliczności wynik bitwy mógł być tylko jeden. Jednakże nawet zdobycie Panormus przez Hazdrubala nie wpłynęłoby już na wynik wojny.
