Neron

• 8 lutego 2015

Neron urodził się 15 grudnia 37 roku n.e. w Ancjum, niedaleko Rzymu, pod nazwiskiem Lucius Domitius Ahenobarbus. Cesarz ten rządził jako piąty z kolei i przeszedł do historii jako jeden z tyranów Rzymu. Był jedynym synem Domicjusza Ahenobarbusa, o złej sławie i Agrypiny Młodszej, córki Germanika, a jednocześnie siostry Kaliguli. Był wychowankiem Seneki Młodszego i wbrew powszechnie panującej opinii (pochodzącej od historyka Tacyta) miał duży talent poetycki i aktorski.

Młodość

Od wczesnego dzieciństwa Neron poddawany był wielu ciężkim próbom psychicznym. W wieku dwóch lat, kiedy jego matka została skazana na wygnanie, znalazł się pod opieką niezwykle surowego ojca. Domicjusz przedstawiany jest przez pisarzy jako morderca, oszust oraz zdrajca. W 39 roku n.e. zmarł on na puchlinę wodną i zaledwie trzyletni Neron oddany został do domu swojej ciotki, Domicji Lepidy, gdzie cierpiał biedę i niewygodę.

Sytuacja Nerona oraz jego matki uległa poprawie za rządów Klaudiusza, który zaraz pod objęciu tronu w 41 roku n.e. pozwolił Agrypinie wrócić z wygnania. Matka po przyjeździe od razu zaczęła tworzyć sobie oraz Neronowi nowe życie w Rzymie. Najważniejszym celem było znalezienie silnego mężczyzny, który ochroniłby ją i jej syna przed gniewem Messaliny. Tego samego roku wyszła za mąż za bogatego i dowcipnego senatora, Gajusza Salustiusza Kryspusa Pasjena.
Prawdopodobnie pięcioletni Neron wraz z matką i ze swoim nowym ojcem wyjechał do Azji, gdzie Salustiusz został nominowany na zarządcę dzisiejszej zachodniej części Turcji. Chłopiec zetknął się tam z oznakami władzy i poznał pierwsze tajniki zarządzania. W 44 roku n.e. cała rodzina wróciła do Rzymu, gdzie Salustiusz odebrał insygnia władzy konsularnej. Neron ojca utracił ponownie w 47 roku n.e.

W 49 roku n.e. skazana na śmierć został dotychczasowa cesarzowa oraz żona Klaudiusza, Messalina. Na jej miejsce zaczęto poszukiwać nowej kandydatki mimo niechęci samego władcy. Wybór ostatecznie padł na matkę Nerona, Agrypinę.

Neron – czy taki zły?

Małżeństwo matki oznaczało, że Neron przechodził do wewnętrznego kręgu rodziny królewskiej i spotykał się codziennie z księciem Brytanikiem, mającym osiem lat, i dwiema księżniczkami: dwudziestojednoletnią Antonią oraz dziewięcioletnią Oktawią. W 50 roku n.e. Neron został oficjalnie adoptowany przez cesarza i otrzymał nowe nazwisko, Nero Claudius Caesar Drusus.
Matka dbając o przyszłość swojego syna, postanowiła zatrudnić człowieka, który miał mu być przewodnikiem, filozofem i przyjacielem. Idealnym kandydatem był naturalnie Seneka, dobry znajomy Agrypiny. Na jej prośbę Klaudiusz zgodził się na powrót z Korsyki, z wygnania, wielkiego rzymskiego pisarza i filozofa. Również poprzez jej wpływy otrzymał tego roku stanowisko pretora. Jego zadanie było niezwykle trudne, miał on bowiem pokierować życiem młodego, dwunastoletniego Nerona, który był naturalnym pretendentem do tronu. Wkrótce Seneka stał się dla Nerona podziwianą postacią, symbolizującą ojca. Nauczyciel nauczył go doskonałego wysławiania się w dwóch językach: łacinie i grece oraz narodził w nim zamiłowanie do całej kultury greckiej.

Nad rozwojem młodego księcia czuwali także inni nauczyciele: Berillus, Chajremon z Egiptu oraz Aleksander z Egei.
Oprócz nauki Neron uwielbiał spędzać czas w otoczeniu kultury i rozrywki. Jego największymi pasjami był teatr, poezja, muzyka, oraz wyścigi konne. Tym pasjom młody cesarz poświęcał się bezgranicznie. To właśnie one stały się z czasem największym wrogiem Nerona. Doprowadziły go bowiem do próżności i bezgranicznego zarozumialstwa.

Na początku 53 roku n.e. piętnastoletni Neron wygłosił swoją pierwszą mowę publiczną w Senacie. Najprawdopodobniej tekst powstał z ręki Seneki. Tego samego roku ledwo co wyzdrowiały cesarz zgodził się na ślub Nerona z jego młodszą córką, Oktawią. Małżeństwo to jeszcze bardziej zbliżyło Nerona do rodziny cesarskiej stawiając młodzieńca na prostej drodze do sukcesji.
W 54 roku n.e. Neron otrzymał pełnię władzy w stolicy, na czas trzydniowego wyjazdu Klaudiusza na festiwal religijny. Jego rola w tym czasie polegała na przewodniczeniu posiedzeniom sądowym i wydawaniu wyroków.

Kiedy okazało się, że Klaudiusz ma plany by jego rodzony syn, Brytanik przejął po nim władzę, Agrypina posunęła się do tego aby zamordować cesarza i umożliwić Neronowi przejęcie władzy. W tym celu wieczorem 12 października 54 roku n.e. Klaudiuszowi podano grzyby polane trucizną. Cesarz zmarł nad ranem 13 października. Agrypina długo zatrzymywała wieść o śmierci cesarza, a tym czasem sama robiła wszystko aby władzę objął jej syn.

Cesarz

Neron władzę objął w wieku 17 lat. Rządy Nerona początkowo sterowane były przez jego nauczyciela, Senekę Młodszego, prefekta pretorianów – Sekstusa Afraniusza Burrusa oraz naturalnie jego matkę, Agrypinę. Agrypina największy wpływ na Nerona miał do początków 55 roku n.e., kiedy to Neron został konsulem. W pierwszych latach panowania Neron słuchał rad swoich wychowawców. Tak pisze o tym Tacyt:

A doszłoby do dalszych mordów, gdyby Afraniusz Burrus i Anneusz Seneka nie byli się im sprzeciwili. Ci, jako kierownicy młodego władcy i – co przy wspólności władzy nader rzadko się zdarza – z sobą zgodni, odmiennymi środkami równe posieli wpływy: Burrus przez swą gorliwość w sprawach wojskowych i surowość obyczajów, Seneka przez swą naukę wymowy i szlachetną uprzejmość.

– Tacyt, Roczniki, przeł. S. Hammer, Warszawa 1957, XII 42.

Po śmierci Burrusa w 62 roku n.e. oraz wycofaniu się z życia politycznego Seneki, znaczenie na dworze odgrywać zaczęli Feniusz Rufus oraz nowy, otoczony złą sławą prefekt pretorianów Ofoniusz Tygellinus. Duże wpływy na dworze cesarskim miał również Gajusz Petroniusz, zwany Arbiter elegantiae. Neron, otoczony dobrymi współpracownikami i sprawnymi administratorami, sprawował przez pierwsze kilka lat roztropne rządy.

Młody cesarz rozpoczął kierowanie państwem od okazania czci synowskiej Klaudiuszowi. Następnie przyjął wszelkie tytuły od Senatu oprócz, ojca ojczyzny, z powodu zbyt młodego wieku. Aby zjednać sobie sympatię senatu i ludu, Neron ogłosił zamiar sprawowania rządów w duchu wskazań Augusta. W tym celu zniósł dotkliwe obciążenia podatkowe.
Neron osobiście nie interesował się polityką, a wszelkie decyzje podejmowane były przez jego matkę i Senekę. Wolał nocami wybierać się wraz z rówieśnikami na nocne harce oraz wdawać w bójki. Było to oczywiście zbieżne z celami Agrypiny, która chciała sama rządzić państwem.

Nieoczekiwanie Neron zakochał się w niewolnicy greckiej, Akte. Pragnął za wszelką cenę porzucić swoją żonę, Oktawię mimo gwałtownego sprzeciwu matki. Narodziły się pierwsze poważne konflikty między matką, a synem. Rozzłoszczony syn ostatecznie w ciągu kilku miesięcy pozbawił matkę wojskowej obstawy, odebrał jej liktorów i lektykę oraz wyrzucił z pałacu. Spory między matką, a synem starał się uspokajać Seneka.
W międzyczasie w lutym 55 roku n.e. zmarł Brytanik. Do dziś nie jest pewne czy śmiercią naturalną, czy na czyjeś polecenie.

Neron rozpoczął proces umacniania swojej władzy. Usunął Pallasa, dobrego znajomego jego matki ze stanowiska zarządcy kasy cesarskiej, a następnie uwięził. Cesarz zaczął rzucać oskarżeniami na wszystkich w swoim otoczeniu, zaczynając od Seneki i Agrypy, a kończąc na Burrusie.
W 58 roku n.e. Neron zakochał się w Poppei Sabinie, żonie jego przyjaciela i późniejszego cesarza, Otona. Poppea zajęła miejsce jego dotychczasowej kochanki, wyzwolenicy Akte. Na przeszkodzie stała mu jednak jego żona, Oktawia jak i własna matka, która z pewnością nie zgodziłaby się na nowe małżeństwo. Neron posunął się więc do morderstwa, zlecając zabójstwo matki w jej prywatnym pałacu w marcu 59 roku n.e. Następną ofiarą była Oktawia. Niejaki Anicetus, dowódca floty w Misenum przyznał się do cudzołożnych stosunków z żoną cesarza. Został za to wynagrodzony zesłaniem na miłą wyspę gdzie w bogactwie dożył końca swych dni. Oktawia jednak, za zdradę została skazana na śmierć. W tej sytuacji, Neron mógł bez żadnych problemów poślubić Popeę w styczniu 62 roku n.e.

Cesarz z dnia na dzień coraz mniej interesował się polityką. Całymi dniami grał na lutni, śpiewał, powoził rydwanami, pozostawiając sprawy państwowe w gestii jego doradców: Seneki i Burrusa. W 60 roku n.e. cesarz wprowadził tzw. „Neronia„, zawody które miały odbywać się co pięć lat. „Neronia” połączyły po raz pierwszy w historii Rzymu na sposób grecki zawody: muzyczne, gimnastyczne i hippiczne. Pierwsze tego rodzaju zawody miały miejsce w teatrze Pompejusza, a ich zwycięzcą był naturalnie sam Neron.
Z biegiem upływu czasu Neronowi przestało wystarczać popisywanie się swoimi talentami w Rzymie. Zapragnął występować w innych państwach. I tak w Olimpii urządził wbrew zwyczajowi zawody muzyczne.

Po śmierci Burrusa pozycja Seneki w oczach Nerona zmalała do tego stopnia, że ten wolał oddalić się z pałacu cesarskiego. Nie ustrzegło go to jednak od tego by zostać oskarżonym o udział w spisku przeciw życiu Nerona, który w tym czasie pałał już olbrzymią niechęcią do Seneki i szukał okazji by pozbyć się niewygodnego świadka swoich zbrodni. Ostatecznie w 62 roku n.e. Seneka będąc oskarżonym o malwersacje na dworze został z niego wydalony. Trzy lata później, roku 65 n.e., po latach niechwały Senekę zwizytował oddział żołnierzy, który przekazał mu, wydany przez Nerona, wyrok śmierci. Tak o reakcji Seneki na ten wyrok pisze Tacyt:

Ów przeraził się; żąda tabliczek testamentu, a kiedy setnik mu odmówił, zwrócił się do przyjaciół i oświadczył, że skoro za ich zasługi wzbroniono mu odpłacić wdzięcznością, zostawia im to, co jedyne jeszcze posiada, co jednak jest najpiękniejsze: obraz swojego życia; jeżeli ten będą mieli w pamięci, w chwale swych cnót znajdą zapłatę za tak stałą przyjaźń. Zarazem kiedy płakali, już to w rozmowie, już to surowiej w tonie karcącym nawoływał ich do hartowności, zapytując, gdzie podziały się zasady mądrości. Gdzie przez tyle lat przeciw grożącym niebezpieczeństwom ćwiczona rozwaga? Komuż bowiem nie znane było okrucieństwo Nerona? Wszak nic mu już innego po morderstwie matki i brata pozostaje, jak dodać jeszcze zabójstwo wychowawcy i nauczyciela. Skoro te i inne podobne słowa wyrzekł jakby pod adresem ogółu, uściskał żonę i – wbrew sile ducha w tej chwili – nieco wzruszony prosi ja i błaga, aby się miarkowała i nie oddawała nieustannej boleści, lecz rozpatrując jego życie spędzone w cnocie starała się tą szlachetna pociechą swej tęsknocie za mężem ulżyć.

– Tacyt, Roczniki

Samodzielne panowanie

Pozbawiony dozoru Seneki hamującego jego ekstrawagancje, Neron zaczął postępować zgodnie z własnymi zachciankami. Rozrzutność otoczenia Nerona, zwiększone wydatki wojenne (wojny z Partią w latach 60-tych), usłużność nowego prefekta pretorianów, Tygellina, schlebiającego najniedorzeczniejszym pomysłom Nerona, spowodowały pogorszenie się stanu gospodarczego państwa. Wznowienie procesów o obrazę majestatu, wyroki śmierci i konfiskaty majątków na rzecz Nerona czyniły cesarza coraz mniej popularnym. Ponadto Senat, zaniepokojony silną i niebezpieczną władzą Nerona, wciąż pamiętał o obietnicy młodego cesarza z 54 roku n.e., kiedy to ten przyrzekł, że zwróci Senatowi większy zakres władzy. Czynniki te w dużej mierze zaważyły o wytworzeniu się tzw. spisku Pizona w 65 roku n.e. mającego na celu zamordowanie Nerona. Na jego czele stanął senator, Gajusz Pizon. Spisek ostatecznie nie powiódł się, gdyż jeden ze spiskowców i jednocześnie najbliższych doradców cesarza, Feniusz Rufus, zdradził towarzyszy. Zdławieniem spisku zajął się otoczony złą sławą prefekt pretorianów, Ofoniusz Tygellinus. Gajusz Pizon zmuszony został popełnić samobójstwo. Z życiem pożegnali się również posądzeni o udział w spisku: Petus Trazei, Lukan, Rufus, Seneka i Gajusz Petroniusz.

Jednak jeszcze przed zamachem, w 64 roku n.e., miał miejsce jeden z największych pożarów jakie dotknęły Rzym. Neron przybywszy do Rzymu, przyglądał się z zaciekawieniem ogniowi, który niszczył stolicę imperium. Wiele osób twierdziło, że to on był inicjatorem podpalenia. Według legendy przez te plotki został zmuszony znaleźć winowajców. I znalazł w osobie chrześcijan. Lud rzymski obdarzał wyznawców Chrystusa wielką oziębłością i niechęcią. Posądzano ich bowiem o zatruwanie studni i działanie na szkodę Rzymian. Łapać miano wówczas wielu chrześcijan, którzy następnie ginęli na arenach lub krzyżach. Według Tacyta Neron, chcąc odciągnąć od siebie podejrzenia, winą za pożar obarczył zamieszkujących w Rzymie chrześcijan, co stało się przyczyną fali krwawych represji. O owych represjach wspomina Swetoniusz:”Ukarano torturami chrześcijan, wyznawców nowego i zbrodniczego zabobonu”.
Po pożarze na rozkaz Nerona i wedle jego planów zaczęto odbudowywać stolicę państwa. Od 64 do 68 roku n.e. wznoszono jeden z największych projektów cesarza, luksusowy pałac Nerona na Eskwilinie, nazywany „Złotym Domem”. Z uwagi na wysokie jej koszty związane między innymi z szokującym współczesnych przepychem wystrojem, przedsięwzięcie nigdy nie zostało ukończone.

Fakt budowy pałacu na spalonym terenie wywołał podejrzenia, rozpowszechniane przez wrogie cesarzowi stronnictwa w senacie, jakoby to Neron rozkazał podpalić miasto. Nie jest to zapewne prawdą, gdyż wówczas Rzym płonął często, co było związane ze sposobem stawiania budynków. Największy pożar Rzymu ówczesnych czasów miał miejsce za Oktawiana Augusta, jednak to ten z czasów Nerona zapadł bardziej w pamięci ze względu na nieprzychylność do osoby władcy ze strony zarówno arystokracji (a to ona była piśmienna i przekazywała swoje poglądy w tekstach), jak i późniejszych nieprzychylnych mu autorów chrześcijańskich.

Niezaprzeczalną zasługą Nerona było zaprojektowanie nowego planu miasta z szerokimi ulicami, dużymi odstępami między budynkami i obowiązkiem posiadania sprzętu do gaszenia pożaru w każdej kamienicy. Tego nie było wcześniej i o tym zapomniano, widząc w tym pożarze największy, a faktycznie po prostu ostatni z wielkich, gdyż później miasto było na tego typu katastrofy lepiej przygotowane.

Cesarz Neron pod koniec 65 roku n.e. znalazł sobie nową kochankę, Statilię Messalinę, żonę Marka Julisza Westynusa Attyka. Na jego rozkaz stracono jej męża bez oskarżenia i procesu, żeby sam mógł ją poślubić na początku 66 roku n.e. Statilia była jego trzecią i ostatnią żoną.

Spisek i śmierć

Despotyzm Nerona wywoływał coraz większe niezadowolenie. Ponadto dochodziło do licznych niepokojów w granicach imperium. W marcu 68 roku n.e. w Galii zbuntował się przeciwko cesarzowi Windeks, zarządca prowincji Gallia Lugdunensis, który sprzeciwił się ostrej polityce fiskalnej. Bunt został jednak zdławiony, a Windeks zamordowany.
W Judei z kolei doszło do otwartego powstania żydowskiego w 66 roku n.e. przeciwko rzymskiej dominacji. Neron po szeregu klęsk rzymskich legionów postanowił wysłać w zbuntowany region Wespazjana, późniejszego cesarza. Sytuację opanował ostatecznie syn Wespazjana, Tytus, zdobywając Jerozolimę w 70 roku n.e.
Senat zaniepokojony despotyczną władzą Nerona postanowił obwołać cesarzem Galbę w czerwcu 68 roku n.e., zarządcę prowincji Hispania Citerior oraz uznać Nerona za wroga publicznego. Od tego momentu każdy obywatel rzymski miał jako główny obowiązek zabić byłego cesarza. Opuszczony nawet przez gwardię pretoriańską oraz zdradzony przez najbliższych współpracowników, Neron popełnił samobójstwo. Jego ostatnie słowa miały brzmieć: „Jakiż artysta ginie wraz ze mną” (Qualis artifex pereo!).

Zginął dnia 9 czerwca 68 roku n.e. w Rzymie. Jego śmierć oznaczała koniec panowania dynastii julijsko-klaudyjskiej. Po jego śmierci spekulowano, że cesarz żyje i jedynie sfingował samobójstwo, aby uciec przed oprawcami. Jego grób był otoczony kultem, składano na nim kwiaty. Kilkukrotnie pojawiali się samozwańcy podający się za Nerona. Fakt ten sugeruje, że Neron był w istocie lubianym i cenionym przez niższe warstwy społeczne władcą, skoro samozwańcy liczyli na odzew zarówno wśród legionów, jak i wśród poddanych, a co więcej, w pewnym zakresie ich oczekiwania się spełniały.