Rozdziały
| Imiona | Tiberius Claudius Drusus Nero Germanicus |
|---|---|
| Panował jako | Tiberius Claudius Caesar Augustus Germanicus |
| Czas panowania | 25 stycznia 41 – 13 października 54 n.e. |
| Urodzony | 1 sierpnia 10 p.n.e. |
| Zmarły | 13 października 54 n.e. |
Klaudiusz urodził się 1 sierpnia 10 roku p.n.e. w Lugdunum w Galii. Był jednym z najlepiej wykształconych i światłych władców Rzymu, który mimo swojej niechęci otrzymał władzę siłą. Był synem wielkiego wodza, Druzusa Starszego, który zmarł gdy Klaudiusz miał zaledwie rok i Antonii Młodszej. Jego dziadkami byli: Marek Antoniusz i Tyberiusz Klaudiusz Neron, a babkami: Oktawia i Liwia. Miał dwójkę starszego rodzeństwa: Germanika i Klaudię Julię Liwillę.
Młodość i okres do objęcia rządów
Niepełnosprawność i odsunięcie od sfery publicznej
Po nieoczekiwanej śmierci ojca w 9 roku p.n.e., rola wychowania przyszłego cesarza przypadła jego matce, Antonii. Liczne ułomności fizyczne (ślinienie się, jąkanie, utykanie, podatność na choroby) z jakimi urodził się Klaudiusz, miały mu nie pozwolić objąć w przyszłości jakiegokolwiek wyższego urzędu państwowego. Prawnicy rzymscy określali noworodki z wyraźnymi wadami fizycznymi jako monstrum, rodigium lub portentum. Termin monstrum pochodzi od łacińskiego słowa monstrare, który można przetłumaczyć jako „znak”, „objaw”. Tak więc w opinii ówczesnych monstrum był sygnałem od bogów, że nastąpił poważny kryzys we wzajemnych relacjach. Z kolei wyraz portentum bierze swoje pochodzenie od słowa portare, czyli „nieść”. Rzymianie odnosili to pojęcie do czegoś co należy się pozbyć, w tym kalekich dzieci. Jak widać więc, zdeformowane dzieci od narodzin miały „przyszytą łatkę” niefaworyzowanych przez bogów i nie miały prawa liczyć na objęcie funkcji publicznych. Choć Klaudiusz urodził się jako monstrum darowano mu życie.
Członkowie rodziny uważali wady cielesne Klaudiusza za skutek jego umysłowego upośledzenia i dlatego trzymali go z dala od świata publicznego. Od najmłodszych lat Klaudiusz był wyszydzany i poniżany nawet przez najbliższą rodzinę. W szczególności matka Antonia i babka Liwia traktowały go jak idiotę. Matka zwykła nazywać Klaudiusza portentum. Kiedy chciała dać wyraz pogardy dla czyjejś głupoty zwykła mawiać, że ten człowiek jest głupszy od jej syna.
Wychowanie, rozwój, małżeństwa
Początkowo rozwój Klaudiusza przypadł, jak wcześniej wspomniano, jego matce Antonii. Jednak w wieku dwóch lat znalazł się on we wpływach swojej babki Liwii. Z czasem zauważono jego zainteresowanie nauką i wszelkim zgłębianiem wiedzy. W tym celu w 7 roku n.e. zatrudniono Liwiusza oraz Sulpiciusa Flavusa, którzy mieli mu wpoić wszelkie wiadomości z zakresu historii, która stała się dla niego wielkim hobby. Młodego Klaudiusza uczył także stoicki filozof i mówca, Atenodoros Kananites. To głównie za jego sprawą Klaudiusz nabył umiejętność dobrego wysławiania się, pomimo swojej wady wymowy.
Będąc izolowany przez całe dzieciństwo i młodość, Klaudiusz poświęcał czas na czytanie zdobywając szeroką wiedzę, szczególnie z zakresu historii i prawa.
Około 10 – 15 roku n.e. Klaudiusz ożenił się z Plaucją Urgulanillą. Wcześniej zaręczał się on dwukrotnie:
- z Emilią Lepidą, daleką kuzynką – zaręczyny zerwane z powodów politycznych;
- z Liwią Medulliną – związek zakończyła nagła śmierć panny młodej w dniu ślubu.
W związku z Urgulanillą urodził mu się syn Klaudiusz Druzus, który jednak zmarł z uduszenia we wczesnych latach życia. W 25 roku n.e. Urgulanilla urodziła dziewczynkę – Klaudię, której Klaudiusz nie uznał za swoją córkę i kazał ją zostawić na progu domu. Urgulanilla została później przez Klaudiusza oskarżona o współudział w morderstwie żony jej brata, o nieobyczajność i cudzołóstwo. Ponadto pierwsza żona często lekceważyła i upokarzała Klaudiusza. Zaraz po tych wydarzeniach rozwiódł się ze swoją żoną.
Za panowania Oktawiana Augusta Klaudiusz nie mógł liczyć na pełnienie żadnych funkcji publicznych. Pierwszy cesarz dbał o dobry wizerunek rodziny cesarskiej i nie mógł sobie pozwolić na mianowanie ułomnego Klaudiusza urzędnikiem. Kiedy w 14 roku n.e. zmarł Oktawian – dotychczasowy cesarz, nowy władca – Tyberiusz pozwolił 23-letniemu Klaudiuszowi rozpocząć cursus honorum, tzw. „ścieżkę zaszczytów”. Młodzieniec otrzymał wszelkie odznaczenia konsularne, jednak kiedy domagał się ich na kolejny rok, spotkał się z odmową Tyberiusza, co zniechęciło Klaudiusza do życia publicznego. Zdecydował zaszyć się w swoim domu i poświęcić całkowicie zgłębianiu wiedzy i działalności twórczej.
W 28 roku n.e. Klaudiusz poślubił Elię Petynę, z którą miał córkę, Klaudię Antonię. Ich małżeństwo było jednak niezwykle krótkie, co spowodowane było nieporozumieniami między małżonkami.
Rządy Kaliguli
Wraz ze śmiercią Tyberiusza w 37 roku n.e. i objęciem tronu przez bratanka Klaudiusza – Kaligulę jego życie uległo zmianie. Młody cesarz dostrzegł pewne korzyści płynące z osoby Klaudiusza. Aby uczcić cześć swojego zmarłego ojca, Germanika w 37 roku n.e., Kaligula mianował Klaudiusza, obok siebie drugim konsulem. Młody cesarz nie był jednak w stosunku do swojego wuja życzliwy. Często go obrażał, żartował z niego i wyśmiewał publicznie jego wady. Klaudiusz z kolei był na tyle inteligentny, by wykorzystywać swoją ułomność do manewrowania wśród intryg i spisków, stanowiących codzienność na cesarskim dworze. Dzięki swojej, pozornie, nieszkodliwej postaci przetrwał czasy terroru bratanka.
W 39 roku n.e. Klaudiusz poślubił Walerię Messalinę. Miał z nią dwójkę dzieci: Oktawię (urodzona 40 roku n.e.) oraz Brytanika (urodzony 41 roku n.e.). Messalina była najgorszą, a jednocześnie najbardziej ukochaną żoną Klaudiusza. Antyczne źródła przedstawiają Messalinę jako nimfomankę organizującą orgiastyczne zabawy i doprowadzającą do skazywania na śmierć byłych kochanków lub tych, którzy ośmielali się odrzucać jej awanse. Według przekazów rzymskich historyków, pewnego razu zdecydowała się na zawody z zawodową prostytutką. Kobiety rywalizować miały w kwestii, która będzie w stanie posiąść więcej kochanków jednej nocy. W trakcie jednego z takich 24-godzinnych konkursów Messalina miała zwyciężyć po tym, jak spółkowała z 24 partnerami.
Zgubiła ją ostatecznie formalna ceremonia małżeństwa z Gajuszem Siliuszem odbyta pod nieobecność Klaudiusza, który przebywał w porcie w Ostii. Narcyz, wyzwoleniec cesarza ujawnił to Klaudiuszowi i dopilnował egzekucji Messaliny w 48 roku n.e. Klaudiusz do końca nie wierzył we wszelkie stawiane jej zarzuty.
Kiedy Kaligula pod wpływem choroby – według Swetoniusza – zmienił się w krwiożerczego despotę, Klaudiusz zaczął udawać głupka i błazna, dzięki czemu młody cesarz nie widział w nim realnego wroga i przeciwnika politycznego. Inteligentna postawa Klaudiusza uchroniła go od niebezpieczeństw związanych z wewnętrzną walką o władzę w rodzinie cesarskiej. Nikt nie przewidywał, że może on odegrać jakąkolwiek rolę polityczną.
Swetoniusz podaje jednak, że pojawiały się sytuacje, które sugerowały przyszłe objęcie władzy przez Klaudiusza. W trakcie sprawowania konsulatu z Kaligulą miało miejsce poniższe zdarzenie.
Wówczas zdarzył się następujący wypadek. Oto gdy Klaudiusz po raz pierwszy wchodził na forum w otoczeniu liktorów z rózgami, orzeł szybujący nad orszakiem przysiadł na jego prawym ramieniu.
– Swetoniusz, Klaudiusz, 7
Panowanie
Wyniesienie na tron
Długotrwałe i okrutne rządy Kaliguli doprowadziły do tego, że despota został ostatecznie zamordowany 24 stycznia 41 roku n.e. Po zamordowaniu Kaliguli, w powstałym zamieszaniu część żołnierzy gwardii pretoriańskiej zdecydowała się na obwołanie cesarzem Klaudiusza, jedynego dorosłego przedstawiciela dynastii julijsko-klaudyjskiej. Żołnierze i ważne osobistości obawiały się reakcji gwardii Kaliguli złożonej z 300 potężnie zbudowanych Germanów, nie mających skrupułów przy zabijaniu ludności. Podobno, kiedy Klaudiusz został odnaleziony za kotarą, pretorianie unieśli Klaudiusza i obwołali go cesarzem, wbrew jego woli. Germanie weszli do loży, w której znajdował się Klaudiusz, uklęknęli i obiecali mu wierną służbę oraz ochronę. Pomimo początkowego sprzeciwu, senat świadom swojej bezsilności wobec żołnierzy, zatwierdził jego status. Po raz pierwszy tak jawnie unaocznił się prawdziwy charakter pryncypatu – władza cesarzy opierała się na militarnej sile, a czasy gdy wola senatu miała znaczenie bezpowrotnie minęły.
Tak objęcie władzy przez 50-letniego Klaudiusza opisuje Swetoniusz:
Oto spiskowcy godzący na życie Gajusa oddalili od cesarza cały dwór pod pozorem, jakoby Gajus pragnął samotności. Klaudiusz usunięty wraz z innymi schronił się do pawilonu zwanego Hermeum. Wkrótce potem wypłoszony wieścią o zabójstwie, wpełznął na sąsiedni taras i skrył się w fałdach zasłony zawieszonej u drzwi. Przebiegający tędy przypadkiem prosty żołnierz zauważył stopy. Pragnąc dowiedzieć się, kto to jest, rozpoznał ukrywającego się Klaudiusza i wyciągnął go. Klaudiusz ze strachu padł mu do kolan. Tymczasem żołnierz pozdrowił go mianem cesarza. Stąd zaprowadził go do innych współtowarzyszy, niepewnych, co dalej robić, i tylko hałasujących. Ci wepchnęli go do lektyki, a ponieważ niewolnicy Klaudiusza rozbiegli się, więc sami żołnierze, zmieniając się po kolei, na ramionach ponieśli go do obozu. (…) Przyjęty do wnętrza obozu, przenocował wśród placówek żołnierskich, nie tracąc ufności mimo braku nadziei na przyszłość.
– Swetoniusz, Klaudiusz, 10
Obraz przedstawia moment odkrycia Klaudiusza schowanego za kotarą. Następnie zostaje on ogłoszony cesarzem przez pretorianów.
Po objęciu władzy, cesarz Klaudiusz za wszelką cenę starał się zapomnieć o tych kilku dniach, w których zamyślano o zmianie ustroju:
Przeto ogłosił ułaskawienie i wieczne zapomnienie wszelkich poczynań i wypowiedzi z owego czasu i utrzymał to zarządzenie w mocy. Skazał na śmierć tylko kilku trybunów i centurionów z liczby spiskujących przeciw Gajusowi, zarówno dla przykładu, jak dlatego, że jak się dowiedział, zażądali również jego głowy. Z kolei, pragnąc okazać swą cześć i przywiązanie dla rodziny, ustanowił jako najświętszą dla siebie i najczęstszą przysięgę: na imię Augusta. Zatroszczył się o przyznanie babce Liwii czci boskiej oraz rydwanu zaprzężonego w słonie dla jej posągu w czasie procesji cyrkowej, podobnego do tego, jaki miał posąg Augusta; rodzicom – uroczystości pogrzebowych z ramienia państwa. Ponadto przeprowadził urządzanie dorocznych igrzysk cyrkowych na cześć ojca w dniu jego urodzin; przyznanie matce zaprzęgu, na którym jej posąg miał być obciążony po cyrku, oraz przydomka Augusty, którego za życia przyjąć nie chciała.
– Swetoniusz, Klaudiusz, 11
Rządy, reformy i wojny
Przyznał nagrody pieniężne pretorianom, a także anulował nowo wprowadzone podatki. Ogłosił także amnestię. Odwołał z wygnania m. in. siostry Kaliguli – Liwillę i Agrypinę Młodszą. Poza tym z inicjatywy Klaudiusza zwrócono dawnym właścicielom skonfiskowane im dobra, ukarano niewolników, donosicieli. Zakazał wytyczania procesów o obrazę majestatu. Klaudiusz okazał się władcą skromnym i przystępnym, nie dbającym o uświetnianie swego imienia. Jak podają nam źródła, nie używał tytułu „Imperator”, odmówił także przyjęcia nadmiernych zaszczytów.
Naturalnie jako cesarz musiał ukrywać swoje ułomności. Kiedy występował w senacie zasłaniał głowę kapturem by ukryć jej drżenie. Miał także prawo siedzieć w czasie posiedzeń, gdyż ta pozycja niwelowała jego skłonność do bezwolnego kołysania się ciała. Tego czego jednak nie udawało się ukryć to niepewny krok, niewyraźna mowa i trzęsące się ręce.
Charakterystyczna dla panowania Klaudiusza jest wzrastająca rola wyzwoleńców w sprawowaniu władzy. Cesarz, nie mając zaufania do kręgów senatorskich, główną rolę w administracji i w radzie przybocznej powierzał wyzwoleńcom. Kilku z nich, Narcyz, Callistus, Polibiusz i Pallas zdobyło bardzo wpływowe pozycje. Mimo wszystko jednak Klaudiusz był wierny swoim republikańskim ideałom, co okazywał poprzez swój szacunek dla senatu. Ponadto nie obsadzał wyzwoleńców w magistraturze, aby nie wywołać sprzeciwu senatorów nie widzących w nich równych sobie. Wyzwoleńcy zajmowali głównie stanowiska w sekretariacie Klaudiusza, podzielonego na biura. I tak Narcyz zasiadał w biurze korespondencji, Pallas w biurze do spraw skarbca, Callistus w biurze prawa, a Polibiusz odpowiadał za wszelkie inne sprawy.
Klaudiusz, chcąc zyskać militarną wiarygodność swojej władzy podjął wyprawę do Brytanii w 43 roku n.e. W tym celu wysłał Aulusa Plaucjusza na czele 4 legionów do Brytanii (Britannia), krainy szczególnie atrakcyjnej, ze względu na liczne kopalnie i wielu niewolników. Inną przyczyną inwazji była kwestia schronienia grup rebeliantów galijskich na wyspie, tym samym pozostając bezkarnymi wobec rzymskiej władzy. Klaudiusz na wyspie pojawił się dopiero, kiedy zakończyła się główna część ofensywy na wyspie. Dla zwiększenia siły swoich wojsk, zabrał ze sobą posiłki oraz specjalnie sprowadzone z Afryki słonie bojowe1. Boje toczone na wyspie szybko przyniosły efekty i po paru miesiącach senat zagwarantował Klaudiuszowi prawo triumfu. Ponadto cesarz otrzymał tytuł Britannicus, który używany był przez jego syna Brytanika. Walki na wyspie trwały aż do 50 roku n.e., kiedy to ostatecznie udało się złapać i uwięzić brytyjskiego wodza, Caratacusa.
Po powrocie do Rzymu Klaudiusz świętował triumf w 44 roku n.e. W tym czasie wojskom rzymskim udało się zdobyć nowe prowincje: Judeę, Licję, Noricum i Trację. Kampanie prowadzone były już za panowania Kaliguli, jednak dopiero za rządów Klaudiusza udało się zdobyć te ziemie.
Klaudiusz za swoich rządów przeprowadził wiele inwestycji w państwie. Wybudował dwa akwedukty: Aqua Claudia, rozpoczęty za Kaliguli oraz Anio Novus, który w 52 roku n.e. połączył się w Rzymie z Porta Maggiore. Ponadto odnowił Aqua Virgo.
Klaudiusz zwrócił także uwagę na kwestię transportu. W tym celu wybudowano wiele dróg i kanałów oraz odrestaurowano nazbyt zdezelowane fragmenty. Warto tu wspomnieć o inwestycjach rozpoczętych przez ojca Klaudiusza, Druzusa: wybudowanym kanale prowadzącym od Renu do morza oraz o drodze z Włoch do Germanii. Bliżej Rzymu Klaudiusz wybudował żeglowny kanał na Tybrze prowadzący do nowego portu, Portus.
Innym i chyba największym przedsięwzięciem było wysuszenie jeziora Fucino, czego dokonano dla pozyskania terenów pod uprawy.
Za swojego panowania Klaudiusz przeprowadził wiele reform. Kontynuował zapoczątkowane przez Augusta przekształcenia w sferze religijnej, kulturalnej, administracyjnej i prawnej.
W 48 roku n.e. Klaudiusz przeprowadził spis obywateli, który głosił, że w imperium żyje 5.984.072 rzymskich obywateli2. Znaczyło to, że w przeciągu zaledwie 40 lat liczba ta wzrosła o milion (zgodnie z cenzusem za Augusta).
Poślubienie Agrypiny
Po śmierci Messaliny załamany cesarz nie myślał o ponownym małżeństwie. Jednak za namową swoich podwładnych, Klaudiusz zmienił swoje stanowisko. Wedle przekazów pisarzy starożytnych, cesarzowi przedstawiono trzy kandydatury na nową cesarzową: Lollię Paulinę – byłą żonę Kaliguli; Elię – drugą żonę Klaudiusza oraz Agrypinę Młodszą – bratanicę cesarza. Ostatecznie wybór padł na Agrypinę, zapewne ze względów politycznych oraz pod presją senatu. Tacyt i Swetoniusz twierdzili, że Agrypina po prostu uwiodła Klaudiusza i miała na niego od początku ogromny wpływ. Co ciekawe, według prawa rzymskiego, małżeństwo Klaudiusza i Agrypiny było nielegalne, bowiem wykluczano możliwość poślubienia bratanicy. Takie zachowanie uważano za kazirodcze i hańbiące (incestum). Zwykle karano je z bezwzględnością; w czasach archaicznych kazirodztwo karano śmiercią – zrzuceniem ze Skały Tarpejskiej. W czasach późniejszych prawo było łagodniejsze i przewidywano konfiskatę majątki i deportację na wyspę. W tej sytuacji za inicjatywą Witeliusza (z polecenia Agrypiny) w 49 roku n.e. senat przyjął nowe prawo – senatus consultum Claudianum.
Klaudiusz poślubił Agrypinę Młodszą w 49 roku n.e., ustanawiając ją cesarzową i swoją czwartą małżonką. Jej silna osobowość zdominowała ostatnie lata panowania cesarza. Wyrazem jej wzrastającej roli politycznej było przyznanie jej przez senat tytułu Augusty. Doprowadziła też do zajęcia przez Nerona – jej syna z pierwszego małżeństwa, pierwszeństwa w sukcesji przed Brytanikem – rodzonym synem Klaudiusza. Neron został najpierw adoptowany w 50 roku n.e., a trzy lata później poślubił córkę cesarza Oktawię. Klaudiusz, który na starość popełniał wiele błędów, stał się dla swojej żony bezużyteczny. Chcąc wykorzystać sytuację i osadzić na tronie syna, Agrypina – jak podają źródła – otruła Klaudiusza potrawą z grzybów.
Według Tacyta:
[…] truciznę wlano do smacznej potrawy z grzybów, a działanie tego środka, czy to z powodu tępoty Klaudiusza, czy że był pijany, nie zaraz dało się poznać; równocześnie, jak się zdawało, pomogło mu wypróżnienie żołądka. Agrypina więc przeraziła się, a ponieważ groziła jej ostateczność, nie zważa na chwilowe zgorszenie, lecz zwraca się do przezornie już przedtem wtajemniczonego lekarza Ksenofonta. Ten pod pozorem, że chce pomóc wysiłkom wymiotującego, miał mu zapuścić do gardła pióro pomazane gwałtowną, gdyż dobrze wiedział, że największe zbrodnie zaczyna się w niebezpieczeństwie, a kończy za wynagrodzeniem.
– Tacyt, Roczniki, XII.67
Jak podaje z kolei Swetoniusz, nie wiadomo przez kogo została podana trucizna.
Niektórzy twierdzą, że została mu podana w czasie uczty z kapłanami na zamku przez eunucha Halota, który pełnił urząd kosztującego potrawy. Inni, że w czasie obiadu domowego, przez samą Agrypinę. Ona podała mu zatrute grzyby borowiki, na którą to potrawę szczególnie był łasy. (…) Wielu głosi, że po zażyciu trucizny natychmiast stracił mowę oraz że udręczony bólami trwającymi całą noc skonał wreszcie przed świtem.
– Swetoniusz, Klaudiusz, 44
Według powszechnych opinii historyków, to Agrypina Młodsza otruła cesarza Klaudiusza. Jego usunięcie bowiem otworzyło drogę jej synowi Neronowi do objęcia władzy, co było jej głównym celem. Aby go osiągnąć Agrypina Młodsza przygotowywała się do tego przez kilka lat, o czym świadczą jej posunięcia.
Śmierć
Klaudiusz zmarł dnia 13 października 54 roku n.e. w Rzymie. Cesarz uważany jest za władcę wykształconego, dbającego o lud i obyczaje; a z drugiej strony za człowieka podejrzliwego, poddającego się wpływom osób drugich i niezdecydowanego. Ciężko jest jednoznacznie ocenić jego całą sylwetkę. Warto dodać, iż był on ostatnim znanym człowiekiem władającym językiem etruskim. Za swojego panowania próbował przeprowadzić reformę alfabetu, wprowadzając trzy nowe litery.
Po śmierci został zaliczony w poczet bogów jako Divus Claudius.
