Rozdziały
Klaudiusz Ptolemeusz (Claudius Ptolemaeus) urodził się około 100 roku n.e. Był greckim astronomem, matematykiem i geografem. Żył w Egipcie należącym w tym czasie do Imperium Rzymskiego.
O jego życiu za dużo nie wiemy. Według Theodora Meliteniotesa, żyjącego tysiąc lat później bizantyjskiego astronoma, Ptolemeusz miał się urodzić się w Ptolemais Hermiou w Tebaidzie w Górnym Egipcie, jednak brak na to jakichkolwiek dowodów. Z obserwacji układu planet zawartych w Almageście wywnioskować można przybliżony czas aktywności autora. Najwcześniejsza data wynikająca z opisanej konstelacji to 26 marca 127 n.e., a najpóźniejsza to 2 lutego 141 n.e., co oznacza, że powstanie traktatu przypada na lata rządów cesarzy z dynastii Antoninów Hadriana i Antoninusa Piusa, a życie samego Ptolemeusza datować można na pierwsze trzy ćwierci II wieku n.e.
Jego imię Klaudiusz świadczy o tym, że posiadał obywatelstwo rzymskie zapewne odziedziczone po przodkach żyjących w czasach cezarów Klaudiusza lub Nerona. Przydomek Ptolemeusz natomiast informuje nas, że był z pochodzenia Grekiem, albo też jego przodkowie byli zhellenizowanymi mieszkańcami, którejś z wschodnich monarchii powstałych po śmierci Aleksandra Wielkiego.
W Almageście kilkukrotnie odnosi się do Teona ze Smyrny, który miał mu przedstawiać własne obserwacje nieba pomiędzy 127 a 132 rokiem n.e. i mógł być jego nauczycielem. Z jego prac dowiadujemy się, że w dziedzinie filozofii uznawał Arystotelesa, był zaznajomiony z pracami matematyka Menelaosa z Aleksandrii, astronomów Hipparchosa z Nikei i Posejdoniosa z Rodos oraz geografa Marinosa z Tyru.
Ptolemeuszowi przypisuje się autorstwo epigramatu:
Wiem, że jestem śmiertelny i jednodniowy, lecz kiedy
śledzę obiegi gwiazd, tudzież powroty ich,
już nie dotykam ziemi, ale u Zeusa w gościnie
bogów spożywam karm, słodkiej ambrozji dar.
Astronomia
Ptolemeusz był gorliwym wyznawcą doktryn astrologicznych. Dał temu wyraz wiążąc okresy ludzkiego życia z siedmioma planetami. Omówiony niżej podział nie jest jedynym, jaki znała starożytność, należy jednak do najbardziej interesujących. Oto skrót jego traktatu:
Przez pierwsze cztery lata dziecko pozostaje pod wpływem Księżyca. Zmienia on często swoje oblicze i przebiega szybko znaki zodiaku, przyciągając wilgotne wyziewy Ziemi. Dlatego to dziecko wciąż się zmienia, rośnie w oczach, potrzebuje pokarmu wilgotnego; jego członki nie są w pełni wykształcone, umysłowość zaś niedojrzała. Wszystko to odpowiada niestałym, chwiejnym siłom księżycowym.
Nad drugim okresem od piątego do czternastego roku życia panuje Merkury. Formuje on w dziecku kościec fizyczny i duchowy, zasiewa zarodki wiedzy, pobudza i rozwija młody umysł, wydobywa indywidualne skłonności.
Okres trzeci, od piętnastu do dwudziestu dwu, należy do planety Wenus. Wiąże się z tym gwałtowne rozbudzenie seksualne, skłonności do miłości bez wyboru, uleganie namiętnościom, ślepy pęd naprzód.
Okres czwarty, a zarazem pierwszy życia męskiego, obejmuje lat dziewiętnaście, od dwudziestego trzeciego do czterdziestego pierwszego. Stanowi jakby słoneczny szczyt ludzkiej egzystencji i Słońce mu przyświeca. Rozwija zamiłowania do życia samodzielnego, głód sławy i znaczenia, ale też chęć ustalenia swego bytu na trwałych podstawach. Prawdziwy mężczyzna odwraca się wtedy ostatecznie od głupkowatych, hałaśliwych i nie znających umiaru zabaw krzykliwej młodości, odtrąca wszelkie jej błazeństwa.
Lecz druga połowa męskiego życia, lata od czterdziestu dwu do pięćdziesięciu sześciu, są pod wpływem złej planety – Marsa. Przynosi on dużo goryczy, sporo trosk duchowych i cielesnych. A także bolesną refleksję, że okres najpiękniejszy już minął. To jednak pobudza prawdziwego mężczyznę, aby jeszcze czegoś dokonać, nim przyjdzie kres nieunikniony.
I oto nagroda: drugi szczyt życiowy, a pierwszy okres starości, lata pięćdziesiąt siedem – sześćdziesiąt osiem. Włada wówczas planeta Jowisz. Uśmierza brutalność i niepokoje, odwodzi od nadmiernych wysiłków, daje wyrozumiałość, pogodę umiejętność wspomagania innych radą dojrzałą i życzliwą.
I wreszcie drugi okres starości, strefa wpływu najsłabszej i najpowolniejszej z planet – Saturna. Stopniowo więc więdną żywotne siły ciała i duszy.– Aleksander Krawczuk, Starożytność odległa i bliska, Warszawa 1980
Ptolemeusz słusznie uważał, że ruchy ciał niebieskich mogą być opisane z wykorzystaniem wzorów matematycznych, dlatego swojemu największemu dziełu z zakresu astronomii nadał tytuł Mathematike Syntaxis („Struktury matematyczne”). Używana współcześnie nazwa Almagest, powstała od greckiego słowamegiste („największy”), którym Grecy szybko zaczęli ją określać. Traktat jest podsumowaniem osiągnięć greckiej astronomii od czasów Eudoksosa z Knidos (IV wiek p.n.e.) i jego modelu sfer niebieskich, poprzez Hipparchosa z Nikkei, aż do samego Ptolemeusza. Teoria geocentryczna Hipparchosa oparta o deferent, epicykl i ekscentryk została w Almageście zawarta i skorygowana.
W modelu geocentrycznym Ziemia stanowiła środek dla ośmiu koncentrycznych sfer z umieszczonymi na nich planetami, Słońcem, Księżycem i gwiazdami. Planety dodatkowo poruszały się po małych okręgach zwanych epicyklami. Podstawową zaletą tej koncepcji było to, że pozornie chaotyczne do tej pory ruchy ciał niebieskich mogły być obliczone, a ich położenie z dość dużą dokładnością przewidziane. Ptolemeusz zdawał sobie jednak sprawę z jego wadliwości. Księżyc w jego modelu poruszał się takim ruchem, że widziany z Ziemi musiałby być dwa razy większy. Pozostaje zagadką czy jego autor wierzył w przedstawioną przez siebie wizję Wszechświata, czy też zaproponowane przez niego rozwiązanie miało mieć bardziej praktyczne przeznaczenie, tzn. umożliwienie dokładnych pomiarów przewidywanych pozycji dla ciał niebieskich.
Co ciekawe Ptolemeusz interesował się również astrologią. Poświęcił jej swoje kolejne dzieło Apotelesmatiká(„Astrologiczny wpływ”), znaną również pod nazwą Tetrabiblos („Czteroksiąg”). Dla Ptolemeusza traktat ten był naturalną kontynuacją Almageste. Broni w nim astrologii przed oskarżeniami i próbuje udowodnić, że jakkolwiek według niego oddziaływanie ciał niebieskich jest czysto fizyczne, ma jednak znaczący wpływ na nasze poczynania. Co prawda bez matematycznej dokładności ale możliwe jest przewidywanie przyszłości na podstawie obserwacji nieboskłonu.
W Procheiroi Kanones („Tablice podręczne”) przedstawiony został uporządkowany zestaw tablic astronomicznych, ze wstępem wyjaśniającym zasady ich użycia.
Geografia
Ptolemeusz traktował geografię jako naukę przedstawiania Ziemi za pomocą rysunku. Dzięki swojemu astronomicznemu przygotowaniu nadał jej jednak matematyczny wymiar. Znana mu była kulistość Ziemi i do swoich map stosował projekcję powierzchni kuli na płaszczyznę. Przyjął jednak za Posejdoniosem z Rodos błędne wyliczenie długości stopnia geograficznego, przez co nie ustrzegł się w swojej pracy sporych nieścisłości. Ptolemejska definicja szerokości geograficznej obowiązuje do dziś.
Geografia (Geographike Hyphegesis – „Wstęp do kreślenia map”) znana także jako „Nauka geograficzna”, była próbą stworzenia możliwie dokładnej mapy znanego mu świata. Składa się z ośmiu ksiąg. Pierwsza to teoretyczne wprowadzenie, mające na celu, w razie konieczności, umożliwić czytelnikowi samodzielnie odtworzenie planów. Księgi od II do VII zwierają nazwy miejscowości oraz charakterystycznych punktów geograficznych (około 8000 toponimów) ze współrzędnymi. Co ciekawe w Księdze II opisującej m.in. ziemie od Dunaju aż po Morze Bałtyckie autor wymienił m.in. Budorgis utożsamiane później z Brzegiem, Kalisię identyfikowaną z Kaliszem, Karrodunon łączony z Krakowem czy Askaukalis utożsamiany z Bydgoszczą. W Księdze VIII znajduje się wykaz najważniejszych miast z dokładniejszymi współrzędnymi. Do ksiąg dołączone było 26 map.
Zajmował się także optyką i muzyką. Traktat – Optyka – w pięciu księgach nie dotrwał do naszych czasów w oryginale. Z kolei historycy muzyki doceniają „Harmoniki” Ptolemeusza jako szczytowe osiągnięcie starożytnej teorii muzyki i jedno z niewielu bogatych źródeł wiedzy o niej.
Zmarł około roku 168 n.e. prawdopodobnie w Aleksandrii.
