Rozdziały
| Imiona | Gaius Valerius Diocles |
|---|---|
| Panował jako | Imperator Caesar Gaius Aurelius Valerius Diocletianus Augustus |
| Czas panowania | 20 listopada 284 – 1 maja 305 n.e. |
| Urodzony | 22 grudnia 244 n.e. |
| Zmarły | 3 grudnia 311 n.e. |
Dioklecjan urodził się się prawdopodobnie około roku 244 n.e. w Solinie (Salona, obecna Chorwacja) jako Gaius Valerius Diocles. Od jego panowania rozpoczyna się okres w Rzymie, który nazywamy dominatem, który w zasadzie był monarchią absolutną opartą na armii i scentralizowanej biurokracji. Dioklecjan całkowicie zrezygnował z panującego za pryncypatu pozornego zachowania republiki.
Młodość
Według współczesnego historyka Timothy’ego Barnesa dokładna data urodzin Dioklecjana to dzień 22 grudnia 244 roku n.e. Co do tego twierdzenia, jednak inni historycy są sceptycznie nastawieni.
Rodzice Dioklecjana zwykli go nazywać Diocles lub Diocles Valerius. Rodzice byli niskiego stanu, a krytycznie nastawieni do Dioklecjana historycy rzymscy twierdzili, że jego ojciec był skrybą lub wyzwoleńcem senatora Anullinusa. Mówiono także, że Dioklecjan sam był wyzwoleńcem. Bizantyjski kronikarz Ioannes Zonaras twierdził, że Dioklecjan był Dux Moesiae, głównodowodzącym wojsk znad dolnego Dunaju. Uważana za niewiarygodną – Historia Augusta wspomina, że Dioklecjan służył w Galii, co nie jest jednak potwierdzone przez inne źródła i jest odrzucane przez współczesnych historyków. Większość wczesnego życia Dioklecjana jest nieznana i pozostaje w sferze domysłów. Pewnym jest, że Dioklecjan chcąc wybić się z niskiego stanu musiał szukać rozwoju swojej kariery w wojsku.
Dojście do władzy
Kiedy latem 283 roku n.e. zmarł cesarz Karus, jego miejsce zajęli niepopularni synowie Numerian i Karinus. Karinus na wieść o śmierci ojca natychmiast wyruszył do Rzymu w celu umocnienia swojej władzy, gdzie pojawił się w styczniu 284 roku n.e. Jego brat Numerian, prowadzący walki na wschodzie z sasanidzkim królem Bahramem II, musiał wpierw uspokoić sytuację w zapalnym regionie. Nieoczekiwanie w czasie podróży do Bitynii żołnierze odkryli, że cesarz Numerian nie żyje, a jego ciało dotknął już proces gnilny w zasłoniętej od piachu lektyce. Niewiadoma jest przyczyna jego śmierci. Wiadome było, że cesarz nabawił się zapalenia oczu w pustynnym regionie, co jednak nie mogło spowodować śmierci.
Niezależnie jednak od okoliczności w listopadzie żołnierze i dowództwo zarządziło zwołanie rady wojskowej, która na następcę Numeriana mianowała Dioklecjana, pomimo starań o urząd oficjela Numeriana, Lucjusza Flawiusza Apera. Dnia 20 listopada 284 roku n.e. armia na wschodzie zebrała się na wzgórzu, oddalonym 5 kilometrów od Nikomedii (Azja Mniejsza). Żołnierze poprzysięgli wierność nowemu augustowi i ofiarowali purpurę, którą Dioklecjan przyjął. Następnie nowy władca wzniósł swój miecz w kierunku słońca i wygłosił obietnicę, że nie miał nic wspólnego ze śmiercią Numeriana. Oskarżył o ten niecny uczynek Apera, którego następnie na oczach legionów osobiście zgładził. Zaraz po śmierci Apera, Dioklecjan zmienił swoje nazwisko Diocles na bardziej łacińsko brzmiące Diocletianus. Ostatecznie jego pełne imię brzmiało Gaius Aurelius Valerius Diocletianus.
Rywalizacja z Karinusem
Po objęciu urzędu, Dioklecjan mianował siebie i Luciusa Caesoniusa Bassusa konsulami oraz przyznał sobie fasces. W ten sposób Dioklecjan odcinał się od Numeriana i Karinusa. Sam Bassus było członkiem familii senatorskiej z Kampanii, byłym konsulem i prokonsulem Afryki. Posiadał zdolności w obszarze administracji, których najprawdopodobniej nie posiadał Dioklecjan. Sam wybór Bassusa na konsula miał z pewnością wydźwięk symboliczny i oznaczał, że Dioklecjan nie uznaje dwuwładztwa i rządów Karinusa. Wsparcie Bassusa potrzebne było Dioklecjanowi z pewnością także w obliczu podróży do Rzymu, gdzie niezbędne okazać się miały szerokie kontakty z arystokracją rzymską. Takie znajomości z pewnością posiadał Bassus.
Dioklecjan nie był jedynym przeciwnikiem Karinusa. Przeciwko niemu wystąpił Julian Sabinus, nazywany także Julianem z Panonii, który przejął kontrolę nad północną Italią oraz Panonią na wieść o aklamacji kandydatury Dioklecjana przez legiony wschodnie. Julian wybił monety ze swoją podobizną w Siscia (Sisak, Chorwacja) obwołując się cesarzem i obiecując wolność od rządów Karinusa. Wszystkie te wydarzenia stawiały pełnoprawnego władcę i dziedzica w złym świetle. W tym celu Karinus ściągnął liczne wojska z Galii, Hiszpanii, Brytanii, aby zmierzyć się ze słabym militarnie Julianem oraz Dioklecjanem, który stanowił większe zagrożenie. Na początku roku 285 n.e. Karinus w ciężkiej kampanii pokonał uzurpatora Juliana Sabinusa, wsparty gwardią pretoriańską. Zimą 284-285 roku n.e. Dioklecjan na czele swojej armii przekroczył Bałkany. Dioklecjan stoczył kilka potyczek z siłami Karinusa, które wycofały się do Sirmum. W okolicach lipca 285 roku n.e. spotkał wojska Karinusa przy rzece Margus (Wielka Morawa) w Mezji (bitwa w dolinie rzeki Morawy).
Pomimo posiadanej przewagi liczebnej to Karinus był na gorszej pozycji. Powszechna niechęć jaka panowała do osoby władcy nabierała na sile. Początek bitwy należał do Karinusa, którego wojska uzyskały przewagę. Cesarzowi nie dane było jednak odnieść zwycięstwa, gdyż w trakcie bitwy został zamordowany przez spiskowców wywodzących się z jego dowództwa (którym słynący z rozwiązłości Karinus miał rzekomo uwieść żony). Śmierć Karinusa zakończyła ostatecznie wojnę domową. Dioklecjan przyjął przysięgę żołnierzy Karinusa i udał się do Italii, aby ugruntować swoją władzę.
Panowanie
Możliwe, że zaraz po bitwie w dolinie rzeki Morawy, Dioklecjan musiał się związać walkami z Kwadami i Markomanami. Niezależnie jednak od okoliczności na pewno cesarz-zwycięzca udał się w końcu do Italii (nie wiemy czy znalazł się w Rzymie w tym czasie). Posiadamy monety wybite z okazji wjazdu cesarza do stolicy (adventus), jednak większość historyków uważa, że Dioklecjan unikał wizyty w mieście, która w jego odczuciu była zbędna. Cesarz nie potrzebował oficjalnej ratyfikacji swojego urzędu. Dioklecjan swoje rządy liczył od momentu ogłoszenia go augustem przez żołnierzy na wschodzie i wzorem Karusa postrzegał uchwały Senatu za nic nie znaczące obrzędy. Nawet jeśli cesarz pojawił się w Rzymie była to raczej krótka wizyta, bowiem już 2 listopada 285 roku n.e. musiał poprowadzić kampanię przeciwko Sarmatom.
Dioklecjan dokonał zmiany na stanowisku praefectus urbi, który objął jego znajomy Bassus. Poza tą zmianą i kilkoma pomniejszymi, większość urzędów pozostała w rękach oficjeli z rządów Karinusa. Aureliusz Wiktor, rzymski historyk z IV wieku n.e. wspomina że Dioklecjan, wbrew powszechnym regułom wykazał się clementia(łaska) i nie zabił prefekta pretorianów i konsula Tiberiusa Claudiusa Aureliusa Aristobulusa, który zdradził Karinusa. Co ciekawe utrzymał go na stanowisku, co było wyjątkową sytuacją. Ponadto z czasem Dioklecjan ustanowił go prokonsulem w Afryce i prefektem miejskim. Prawdopodobnie pozostałe osoby, które zdradziły Karinusa także zachowały swoje stanowiska.
Podzielenie władzy
Dioklecjan zdawał sobie sprawę, że jednowładztwo w Imperium Rzymskim, państwie które rozpościera się na ogromnych terenach jest nieodpowiednim system rządów. Prędzej czy później dochodzi do wystąpienia uzurpatora i wojny domowej, z czym mierzyć się musieli np. Probus lub Aurelian. Konflikty występowały w odległych zakątkach Imperium: Galii, Egipcie, Syrii, dolnym Dunaju. W tym celu Dioklecjan podjął decyzję o mianowaniu swego rodzaju wspólnika/zastępcy, który pomógłby mu w zarządzaniu krajem. W roku 285 n.e. w Mediolanum w Italii mianował niejakiego Maksymiana cezarem, oficjalnie współrządcą, ale w praktyce niższego szczeblem.
Koncepcja dwuwładztwa nie była niczym nowym w Cesarstwie Rzymskim. Dioklecjan był w o tyle nieciekawej sytuacji, że nie posiadał syna, a jedynie córkę – Walerię. W związku z tym nie mógł oprzeć swojej władzy na pewnym i wiernym członku rodziny, a osobie spoza familii. Niektórzy historycy twierdzą, że Dioklecjan adoptował Maksymiana, jako filius Augusti („syna Augusta”), co było precedensem wśród cesarzy. Dotychczas wszelka dwuwładza występowała w rodzinie, gdyż obawiano się stopnia wierności współcesarza. Jednak kwestia adopcji Maksymiana nie jest w stu procentach pewna.
Relacja Dioklecjana z Maksyminem została ugruntowana religijnie w około roku 287 n.e., kiedy to august przyjął tytuł Iovius, a Maksymian Herculius, co wybitnie podkreślało znaczenie obu władców. Taka tytulatura wynikać mogła z założenia państwowości rzymskiej, jakie widział Dioklecjan. On sam miał jak Jowisz być osobą zarządzającą i planującą, a Maksymian, jako jego Herkules i syn wykonywać posłusznie zadania. Obaj nie byli uważani w czystej postaci za bogów, a jedynie jako ich reprezentanci, którzy wykonywali boskie wyroki. Dioklecjan miał zarządzać Wschodem, a Maksymian kontrolować sytuację na Zachodzie.
Walki z Sarmatami i Persami
Po aklamacji, Maksymin udał się do Galii w celu zdławienia buntu Bagaudów. Dioklecjan z kolei zdecydował się na powolny powrót na wschód. Na Bałkanach jesienią 285 roku n.e., napotkał armię plemienia Sarmatów, które domagało się jego pomocy w odzyskaniu utraconych ziem lub zgody na wypasanie zwierząt na terenach Rzymian. Cesarz odmówił i stoczył z nimi bitwę, która nie przyniosła całkowitego zwycięstwa. Warto dodać, że nacisk Sarmatów wynikał z przemieszczeń plemion w Europie Środkowej. Napór Nomadów na plemiona zamieszkujące Europę Środkowo-Wschodnią był zbyt dużym i rozległym zjawiskiem, aby jedną wojną móc rozstrzygnąć konflikt. Dioklecjan musiał przygotowywać się na kolejne starcia z Sarmatami.
Zimę 285/286 roku n.e. Dioklecjan spędził w Nikomedii. W tym czasie prawdopodobnie doszło do buntu w Azji Mniejszej, w wyniku którego władca kazał wysiedlić część mieszkańców regionu do Tracji, gdzie mieli zająć się opuszczonymi terenami rolnymi. Następnie Dioklecjan udał się do Syria Palaestina wiosną 286 n.e., by w tym czasie odnieść zwycięstwo dyplomatyczne. Władca Persji, Bahram II, z którym dotychczas Rzym miał na pieńku, zdecydował się zaskarbić sobie przyjaźń Dioklecjana wielkimi skarbami. Ponadto oficjalnie zaprosił Dioklecjana na swój dwór. Rzymskie źródła wspominają, że był to całkowicie samodzielny akt dobrej woli ze strony Persów.
W tym samym czasie Persja zrzekła się pretensji do Armenii i uznała rzymskie prawa do terenów na zachód i południe od Tygrysu. Zachodnie połacie ziem Armenii zostały wcielone do Rzymu. Ormiański król, Tiridates IIIstał się z kolei marionetkowym władcą Rzymu. Nieoczekiwany pokój Rzymu z Persją uważany był za wielkie zwycięstwo Dioklecjana, którego uznano za „twórcę wiecznego pokoju”. Cesarz ponadto przeorganizował wschodnie granice (zwłaszcza w Mezopotamii) i umocnił Circesium (Buseire, Syria) nad Eufratem.
Maksymian augustem
Działania Maksymiana na północy nie szły tak gładko, jak jego ważniejszemu partnerowi. Mimo szybkiego zwycięstwa nad Bagaudami, nieoczekiwanie przeciwko prawowitym władcom wystąpił niejaki Karauzjusz. Za działań Maksymiana budował on flotę do walki z piratami morskimi grasującymi u wybrzeży Galii i Brytanii. Wykorzystywał swoją pozycję do prywatnych celów (łupy odebrane piratom), uciekł przed aresztowaniem do Brytanii, gdzie obwołał się cesarzem rzymskim na przełomie 286 i 287 roku n.e. Maksymian zdając sobie sprawę, że nie przyjdzie mu łatwo pokonać samozwańca, zdecydował się wpierw na inwazję na plemiona za Rynem. Wiosną 288 roku n.e. Maksymian przygotowywał flotę przeciwko Karauzjuszowi (zamordował go potem Allectus, inny uzurpator w 293 n.e.). Nieoczekiwanie jednak ze wschodu wrócił do Europy Dioklecjan. Podjęli decyzję o wspólnym ataku na Alamanów: Dioklecjan miał uderzyć przez Recję, kiedy Maksymian wymaszerować miał z obecnego Mainz. Każda armia w czasie marszu zbierała łupy i paliła ziemie germańskie. Zwycięska kampania pozwoliła poszerzyć tereny Imperium. Dioklecjan zgodził się na atak przeciwko Karauzjuszowi, kiedy sam udał się z powrotem na wschód, w celu zdławienia kolejnej rebelii Sarmatów. Posiadamy pewne inskrypcje mówiące, że po roku 289 n.e. Dioklecjan przyjął tytuł Sarmaticus Maximus.
Na wschodzie, Dioklecjan kontynuował działania dyplomatyczne, tym razem prowadzone z plemionami pustynnymi, zlokalizowanymi pomiędzy Rzymem a Persją. Próbowano zawrzeć z nimi sojusz i odnowić stare traktaty pokojowe, albo po prostu ograniczyć najazdy na rzymskie terytoria.
W międzyczasie, na zachodzie Maksymian stracił flotę, budowaną na przełomie 288/289 n.e., wczesną wiosną 290 roku n.e. Przyczyną straty statków mógł być silny sztorm lub po prostu nieudolność dowódcza rzymskich admirałów. Dioklecjan z kolei zrezygnował z przeglądu prowincji wschodnich i ponownie udał się na Zachód, osiągając Emesę dnia 10 maja 290 roku n.e. i Sirmium nad Dunajem 1 lipca 290 n.e.
Dioklecjan spotkał się z Maksymianem w Mediolanum zimą 290/291 roku n.e. Spotkanie było bardzo patetyczne i pełne ceremoniałów. Obaj odbywali liczne publiczne audiencje, co miało podkreślić wciąż niesłabnące poparcie Dioklecjana dla Maksymiana, mimo jego pewnych klęsk wojskowych. Wybór miejsca na spotkanie dwóch najważniejszych osób w państwie również był nieprzypadkowy. Mediolanum kreowany był stopniowo na drugą stolicę Imperium. Rzym wciąż oczywiście nią pozostawał, ale bardziej w aspekcie ceremonialnym. Mediolanum był bardziej centralnie umiejscowiony względem całego terytorium i pobyt w tym mieście pozwalał na szybszą reakcję w sytuacjach zapalnych na granicach. Już cesarz Galien (panujący w latach 253-268 n.e.) wybrał obecny Milan jako swoją siedzibę. Co ważne odnotowania, jak wspomina Herodian, kształtowała się już w tym czasie teza: „Gdzie cesarz tam Rzym”.
W czasie spotkania w Mediolanum rozmowy odnośnie polityki i wojen prowadzone były w tajemnicy, a władcy nie mieli się spotkać aż do 303 roku n.e.
Tetrarchia
Przed 293 rokiem n.e. Dioklecjan zdecydował o powierzeniu dowództwa w walce z Karauzjuszem Flawiuszowi Konstancjuszowi (późniejszy Konstancjusz I Chlorus), byłemu zarządcy Dalmacji i wojskowemu, sięgającemu swoją służbą jeszcze rządów cesarza Aureliana. Flawiusz brał udział w wojnie z Zenobią (272-273 n.e.). Ponadto Konstancjusz był prefektem pretorianów Maksymiana w Galii i mężem jego córki, Teodory. Dnia 1 marca 293 roku n.e. Maksymian obdarował Konstancjusza tytułem cezara. Wiosną tego samego roku albo w Philippopolis (Płowdiw, Bułgaria), albo w Sirmium, Dioklecjan podjął podobne działanie względem Galeriusza, męża swojej córki Walerii oraz prawdopodobnie jego prefekta pretorianów. Konstancjusz pod swoją władzą miał Galię i Brytanię, kiedy Galeriusz przejął Syrię, Palestynę, Egipt i tereny nadgraniczne na Wschodzie.
Takie porozumienie i podział władzy w Imperium Rzymskie nazwane zostało tetrarchią, co w grece oznacza „rządy czterech”. Tetrarchia formalnie nie dzieliła terytorium cesarstwa pomiędzy władców, każdy z nich był cesarzem całego imperium, jednak zadania jakie im przydzielono dotyczyły konkretnych obszarów:
- Dioklecjan, august Wschodu, kontrolował tereny azjatyckie i Egipt, jego stolicą była Nikomedia;
- Galeriusz, cezar Wschodu, kontrolował obszary naddunajskie, głównie z Sirmium nad Sawą;
- Maksymian, august Zachodu, zajmował się sprawami Italii, Afryki i Hiszpanii, najpierw z Akwileji potem z Mediolanu;
- Konstancjusz, cezar Zachodu, opiekował się Galią i Brytanią, ze stolicy w Trewirze.
Kolejną zmianą wprowadzoną przez Dioklecjana było ograniczenie długości sprawowania władzy przez augustów do 20 lat, po którym to okresie mieli abdykować na rzecz swoich cezarów, a ci z kolei powinni wskazać nowych cezarów – swoich przyszłych następców.
Walki na Bałkanach i w Egipcie
Dioklecjan spędził wiosnę 293 roku n.e. podróżując z Galeriuszem z Sirmium (Sremska Mitrovica, Serbia) do Bizancjum. Następnie sam powrócił do Sirmium, gdzie pozostał do następnej wiosny. Poprowadził zwycięską kampanię ponownie przeciwko Sarmatom prawdopodobnie jesienią 294 roku n.e. Porażka utrzymała plemię daleko od Dunaju na jakiś czas. W tym czasie Dioklecjan wybudował nowe forty na północ od Dunaju: Aquincum(Budapest, Węgry), Bononia (Widyń, Bułgaria), Ulcisia Vetera, Castra Florentium, Intercisa (Dunaújváros, Węgry), i Onagrinum (Begeč, Serbia). Forty weszły w skład nowej linii obronnej Ripa Sarmatica.
W 295 i 296 roku n.e. Dioklecjan poprowadził kolejną kampanię w regionie i odniósł zwycięstwo nad Karpami latem 296 roku n.e.
W okresie od 299 do 302 roku n.e. Dioklecjan przebywał na Wschodzie, a jego miejsce w tym czasie nad Dunajem zajął Galeriusz. Do końca swoich rządów Dioklecjan umocnił granicę na Dunaju, zapewniając nowe forty, przejścia, umocnienia miast. Ponadto kilkanaście legionów patrolowało region dla zabezpieczenia „podbrzusza” Imperium.
Galeriusz z kolei, w latach 291-293 n.e. tłumił powstanie w Górnym Egipcie, które było następstwem polityki podatkowej Dioklecjana. August chciał ujednolić podatek w Egipcie z rzymskim standardem. W związku z planami władcy bunt wzniecił Domicjusz Domicjan, który obwołał się cesarzem w lipcu lub sierpniu 297 roku n.e. Większa część Egiptu, w tym także Aleksandria, uznała jego rządy. Dioklecjan zmuszony był do osobistego zainteresowania się sprawą. Ostatecznie sprawne dowództwo umożliwiło oficjalnej władzy zapanowanie nad zapalnym regionem. Domicjan zginął w grudniu 297 roku n.e. Jedynie Aleksandria dowodzona przez Achilleusa, (corrector – urzędnik zajmujący się naprawą administracji) broniła się aż do marca 298 roku n.e.
W konsekwencji powstania, Aleksandria otrzymała zakaz na samodzielne wybijanie monet. Ponadto ujednolicono w dużym stopniu egipską administrację z rzymską (kroki w tym celu podejmował już Septymiusz Sewer). Dioklecjan spędził resztę 298 roku n.e. w Afryce, gdzie porządkował sprawy przy południowej granicy, by w kwietniu 299 roku n.e. znaleźć się w Mezopotamii i spotkać z Galeriuszem.
Wojna z Persją
W 294 roku n.e. wojowniczo nastawiony Narses, syn Szapura I doszedł do władzy w Persji. Wyeliminował z gry politycznej młodego Bahrama III i przejął pełnię władzy. W 295 lub 296 roku n.e. wypowiedział wojnę Rzymianom i najechał zachodnią Armenię. Wypędził z Armenii króla Tiridatesa V i zaatakował Cesarstwo Rzymskie. Pokonał legiony w okolicach Cahrrae. Cesarz Galeriusz przybył na Wschód w 298 roku n.e. (wsparty kontyngentem znad Dunaju) i przeniósł działania do Armenii, gdzie trudniej powodziło się perskiej jeździe i legiony, którym walczyło się tam lepiej, mogły to wykorzystać. W dolinie Araksesu w centrum kraju wojska Persów zostały pobite, a obóz perski wraz z rodziną królewską wpadł w ręce rzymskie. Galeriusz wtargnął do Mezopotamii i zajął Ktezyfon. Mimo zniszczenia sasanidzkiej armii cesarz Dioklecjan nie zaanektował podbitych ziem, gdyż z trudem utrzymywał porządek na dotychczasowym obszarze Cesarstwa. Zmieniono tylko granicę w Mezopotamii na korzyść Rzymian. Dioklecjan i Galeriusz odnieśli wielkie zwycięstwo na Wschodzie.
Prześladowania
Dioklecjan, szukający oparcia swojej władzy, zdecydował się na wyraźny powrót do starorzymskiej wiary. W ten sposób ulegitymowałby ideologicznie i propagandowo swoje rządy. Dioklecjan dążył do umocnienia obyczajów przodków (mos maiorurum) oraz chciał wspierać tradycyjne rzymskie wartości i kultywować starą religię. Władza tetrarchów miała pochodzić od tradycyjnych bogów rzymskiej religii, zwłaszcza Jowisza, Herkulesa, Marsa, oraz od Sol Invictus. Ponadto propaganda podkreślała boską naturę cesarzy. W 302 roku n.e. Dioklecjan wydał edykt przeciw manichejczykom, który skazywał wyznawców na śmierć, bądź dożywotnie roboty w kopalniach, a przywódców manichejskich na spalenie żywcem wraz z księgami. Wedle listu Dioklecjana do prokonsula Afryki manicheizm był religią nową, obcą i wrogą mieszkańcom świata rzymskiego.
Na początku 303 roku n.e. z armii usunięto chrześcijan, pod zarzutem, że zakłócają przebieg oficjalnych uroczystości religijnych.
Prześladowanie chrześcijan rozpoczęło się dnia 23 lutego 303 roku n.e., kiedy to urzędnicy i żołnierze na rozkaz cesarza zniszczyli kościół w Nikomedii. Następnego dnia wydano edykt nakazujący zburzenie świątyń chrześcijańskich i spalenie świętych ksiąg oraz pozbawienie stanowisk chrześcijan sprawujących funkcje publiczne. Klauzule edyktu były przestrzegane w różnym stopniu na różnych obszarach Cesarstwa. W Egipcie prefekt Sozjanus Hierokles zmuszał do składania ofiar bóstwom pogańskim i likwidował kościoły. Na zachodzie Konstancjusz Chlorus wprowadzał te zarządzenia w bardzo niewielkim stopniu. Drugi edykt, z lata 303 roku n.e. nakazywał uwięzienie kapłanów chrześcijańskich w całym Imperium.
Jesienią 303 roku n.e. został wydany trzeci edykt, który głosił, że wszyscy, którzy odejdą od chrześcijaństwa, zostaną uwolnieni, oporni natomiast mogą być torturowani. W następstwie tego we wschodniej części Cesarstwa wielu biskupów i laików uwięziono, torturowano i zabito. Biskup Nikomedii Anthimus został ścięty. Z czasów tych właśnie prześladowań zachowało się wiele przekazów o czczonych do dziś w Kościele chrześcijańskim męczennikach. Jednak zdecydowana większość chrześcijan uniknęła prześladowań. Akcji nie prowadzono systematycznie i z tym samym natężeniem. Istniały różnice w wykonywaniu zarządzeń podyktowane warunkami lokalnymi. Na obszarze całego Imperium zapłaciło życiem za swoje przekonania kilkaset osób. Byli to przeważnie kapłani. Tortury, jakim ich poddano, ustawodawstwo rzymskie nakazywało stosować wobec wszystkich, którzy występują przeciw władzy państwowej; nie wymyślono ich specjalnie dla chrześcijan. Prześladowania sprowokowane zostały przez Galeriusza, który jako syn kapłanki Romuli był nieprzejednanym wyznawcą tradycyjnych rzymskich kultów religijnych. Ustały one kiedy w 311 roku n.e. Galeriusz wydał edykt przyzwalający chrześcijanom kultywować ich praktyki religijne.
Obraz prześladowań chrześcijan za czasów panowania cesarza Dioklecjana może być wypaczony, ponieważ posiadamy relacje jedynie jednej strony – prześladowanej. Z wypowiedzi różnych pisarzy kościelnych oraz dalszego rozwoju wypadków wynika jednak, że liczba odstępców od wiary była bardzo duża. Znaleźli się wśród nich nawet biskupi. Głośna stała się sprawa biskupa Rzymu Marcelina, a także biskupa Aleksandrii Piotra.
Abdykacja
Wczesną zimą 303 roku n.e. Dioklecjan odwiedził stolicę. Dnia 20 listopada obchodził wraz z Maksymianem dwudziestą rocznicę panowania (vicennalia), dziesięciolecie (decennalia) tetrarchii oraz zwycięstwo nad Persją. Z tej okazji w Rzymie odbyły się wielkie uroczystości. Z czasem jednak Dioklecjan zaczął przejawiać niepewność w związku z, jak twierdzi Laktancjusz (chrześcijański pisarz), „nieodpowiednim” pozdrawianiem władcy przez mieszkańców. Dnia 20 grudnia 303 roku n.e. wyjechał z Rzymu i udał się na północ. Uroczystości związane z objęciem dziewiątego konsulatu odbył w Rawennie dnia 1 stycznia 304 roku n.e. Następnie udał się nad Dunaj i wziął udział w kampanii Galeriusza przeciw Karpom.
Jego stan zdrowia stale się pogarszał i musiał być noszony w lektyce. Dnia 28 sierpnia 304 roku n.e. przebywał w Nikomedii. Na przełomie 304 i 305 roku przeszedł najcięższy okres choroby, kiedy to ludność Nikomedii była przekonana, że cesarz niebawem umrze. Pojawiły się plotki, że śmierć Dioklecjana jest ukrywana, do momentu aż Galeriusz przybędzie do miasta. Dioklecjan pojawił się publicznie dopiero dnia 1 marca 305 roku n.e., kiedy to ludzie ledwo go poznawali w wyniku choroby.
Tego samego dnia Dioklecjan zwołał zgromadzenie oficerów i żołnierzy w okolicach Nikomedii, w pobliżu miejsca gdzie w 284 roku n.e. obwołano go cesarzem. Byli na nim obecni także Galeriusz i Konstantyn I (późniejszy cesarz, syn Konstancjusza). Dioklecjan mianował augustem Galeriusza na Wschodzie oraz Konstancjusza na Zachodzie; a cezarami Maksymina Daję i Flawiusza Sewera. Następnie, ze łzami w oczach, zrzekł się godności augusta uzasadniając tą decyzję swoim wiekiem, stanem zdrowia i zmęczeniem. Twierdził, że jego miejsce musi zająć ktoś znacznie silniejszy. Wszystko to miało miejsce przy posągu Jowisza, patrona Dioklecjana. Rezygnację ogłosił także Maksymian.
Większość tłumu zdawała sobie sprawę, jak może wyglądać scena polityczna po rezygnacji Dioklecjana. Konstantyn I wraz z Maksencjuszem, jedyni pełnoletni synowie rządzących władców, pominięci w podziale Imperium przejmą (lub będą chcieli) władzę, jako cezarowie, z racji na swoje konotacje rodzinne. A taki obrót spraw nie rokował dobrze dla zaprowadzonego (a dobrze się spisującego) niedawno systemu tetrarchii.
System rządów po abdykacji Dioklecjana | ||
| ZACHÓD | WSCHÓD | |
|
| |
|
| |
Osoby, które zostały pominięte w przydzielaniu władzy:
| ||
Śmierć
Dioklecjan stopniowo wycofywał się z życia publicznego i osiadł w swoim pałacu w Splicie niedaleko Salony na wybrzeżu Dalmacji. Maksymian z kolei przeniósł się do Kampanii lub Lukanii. Obaj nie brali czynnego udziału w polityce, jednak utrzymywali ze sobą kontakt. Na wniosek Galeriusza, on i Dioklecjan otrzymali fasces w 308 roku i pełnili konsulat. Na jesieni tego roku Dioklecjan spotkał się z Galeriuszem w Carnuntum (Austria). Dnia 11 listopada 308 roku n.e. wraz z Maksymianem brał udział w mianowaniu przez Galeriusza Licyniusza na stanowisko augusta w miejsce Sewera, zamordowanego przez Maksencjusza. Dioklecjan ponadto kazał także Maksymianowi zrezygnować ostatecznie z władzy, do której ten powrócił chwilowo, aby powstrzymać swojego syna Maksencjusza.
Ludność miasta Carnuntum chciała nakłonić Dioklecjana do powrotu do władzy, na co jednak ten się nie zgodził. Wedle tradycji, w czasie swojej emerytury, miał się zajmować w Splicie głównie uprawą jarzyn w ogrodzie.
Dioklecjan żył jeszcze trzy lata spędzając czas w swojej rezydencji. Na własne oczy widział jak system, który wprowadził w Cesarstwie, stopniowo ulega zniszczeniu. Samolubne działania i ambicja poszczególnych członków rodziny augustów ostatecznie przekreśliła trwałość tetrarchii. System oficjalnie funkcjonował, jednak przetasowania na scenie politycznej tylko przeczyły jego efektywności. Sam Maksymian, wieloletni współwładca Dioklecjana, próbował jeszcze w 310 roku n.e. obwołać się cesarzem, ale definitywnie został pokonany i zmuszony do popełnienia samobójstwa. Na domiar wszystkiego Maksymian objęty został procedurą damnatio memoriae („potępienie pamięci”).
Pozostawiony sam sobie, pogrążony w smutku, niewykluczone, że Dioklecjan popełnił samobójstwo.
Zmarł dnia 3 grudnia 311 roku n.e.
Małżeństwa i potomstwo |
|
