Rozdziały
| Imiona | Gaius Iulius Caesar Germanicus |
|---|---|
| Panował jako | Gaius Iulius Caesar Augustus Germanicus |
| Czas panowania | 18 marca 37 – 24 stycznia 41 n.e. |
| Urodzony | 31 sierpnia 12 n.e. |
| Zmarły | 24 stycznia 41 n.e. |
Kaligula urodził się 31 sierpnia 12 roku n.e w Ancjum (obecne Anzio) w Italii, w pobliżu Rzymu, jako Gaius Iulius Caesar Germanicus. Jego ojcem był Germanik, z kolei matką Agrypina Starsza. Ojciec był dowódcą uwielbianym przez wojsko, który zaraz po narodzinach syna znalazł się wraz ze swoją rodziną nad Renem, gdzie dowodził tamtejszą armią.
Kaligula był cesarzem rzymskim w latach 37 – 41 n.e. Syn wielkiego wodza rzymskiego Germanika, był pierwotnie uwielbiany przez tłumy. Nieoczekiwanie w listopadzie 37 roku n.e. Kaligula zapadł na nieznaną ciężką chorobę, po wyjściu z której stał się okrutny i nieobliczalny.
Młodość i okres do objęcia rządów
Kaligula jest jednym z tych kilku cesarzy których rzadko znamy z prawdziwego imienia. Germanik jako wódz częściej przebywał w wojskowych obozach niż w domu. Dlatego też żona z synem często towarzyszyli mu w żołnierskim życiu. I tam ku uciesze legionów przebierano małego Gajusza w strój wojskowy i zakładano mu sandały. Stąd też narodziło się jego przezwisko: Caligae. Jest to nic innego jak nazwa sandałów wojskowych, które nosili legioniści; możemy to też tłumaczyć jako „bucik”. „Bucik” był traktowany jako maskotka armii; według przekazu Tacyta1, kiedy pewnego razu doszło do niepokojów w armii, Germanik zagroził opuszczeniem obozu przez Agrypinę i Kaligulę. Legioniści byli na tyle do nich przywiązani, że błagali wodza o wyrozumiałość i zaprzestali niepokojów.
W 17 roku n.e. cała rodzina przeniosła się na Wschód. Dwa lata później w tajemniczych okolicznościach zmarł ojciec rodziny, Germanik. Osierocony Gajusz zamieszkał z matką i pięciorgiem rodzeństwa w Rzymie. Był tam świadkiem okrucieństw, jakie spadły na jego najbliższych, po tym jak do władzy doszedł prefekt pretorianów Sejan. Jego matkę w 29 roku n.e. zesłano na wyspę Pandaterię, gdzie umarła w 33 roku n.e. Starszy brat, Neron, został uwięziony na Pontii i zginął w 31 roku n.e. Natomiast średni brat Druzus przetrzymywany na Palatynie, zginął w 33 roku n.e. Gajusz uratował się dzięki temu, że uważano go jeszcze za dziecko. Z najbliższej rodziny zostały mu tylko siostry: Agrypina Młodsza, Julia Druzylla i Julia Liwilla, które darzył wielkim uczuciem. W późniejszych czasach pojawiły się plotki o ich kazirodczych związkach. Po zesłaniu matki, Gajuszem zaopiekowała się prababka, Liwia, która zmarła w 29 roku n.e. Wtedy chłopiec zamieszkał u swej babci, Antonii, którą szanował nawet podejrzliwy cesarz Tyberiusz.
W 31 roku n.e. Gajusz znalazł się na wyspie Capri, gdzie na stałe osiadł Tyberiusz. Cesarz zapragnął mieć swych dwóch następców tronu blisko siebie. Byli to: jego wnuk, Tyberiusz Gemellus oraz właśnie Gajusz. Stale otaczano ich, a szczególnie Gajusza, donosicielami podchwytującymi każde słowo. W 33 roku n.e. Tyberiusz przyznał Kaliguli honorowy kwestoriat. W 33 roku n.e. Kaligula poślubił swoją pierwszą żonę Junię Klaudyllę, która zmarła podczas porodu razem z dzieckiem.
W 37 roku n.e. Kaligula wszedł w porozumienie z Makronem, prefektem pretorianów. Gajusz pragnął zostać cesarzem, a Makron zatrzymać swoje stanowisko u boku nowego cesarza. Gwarancją porozumienia była żona Makrona, Ennia, która za wiedzą męża była kochanką Gajusza (który był w tym czasie żonaty z Jonią). 16 marca 37 roku n.e. cesarz zasłabł i zmarł. Po mieście krążyły wszakże plotki, że do śmierci Tyberiusza przyczynili się właśnie Kaligula z Makronem.
Zmarły w testamencie zalecił, by Gajusz i Tyberiusz Gemellus panowali razem. Jednak jego wola nie spełniła się. Za sprawą Makrona Senat unieważnił jego wolę i ustanowił Gajusza cesarzem. Początki panowania młodego (25-letni), nowego cesarza zapowiadały się wspaniale.
Panowanie
Początkowo rządy Kaliguli nie wskazywały terroru. Kaligula rządził w zgodzie z senatem i zyskał dużą popularność. Kaligula kazał umorzyć wszystkie procesy polityczne, odwołał osoby zesłane z przyczyn politycznych, spalił publicznie akta procesu matki i braci oraz rozkazał opublikować dzieła dawnych historyków opozycyjnych. Wprowadził ulgi podatkowe, ponowił publikowanie rachunków państwowych. Pojechał na Pandaterię i Pontię po prochy matki Agrypiny i brata Nerona, aby złożyć je w mauzoleum cesarskim. Swoim siostrom i babce Antonii przyznał specjalne przywileje.
Jednakże w listopadzie 37 roku n.e. cesarz zapadł na dosyć poważną chorobę, prawdopodobnie zapalenie mózgu. Gdy Kaligula powrócił do zdrowia, był już innym człowiekiem. Swetoniusz sugerował, że świadectwem poważnych zaburzeń był nawet wygląd zewnętrzny cesarza:
Wzrost miał wysoki, cerę bardzo bladą, proporcje ciała niewłaściwe: nadmiernie cienką szyję i golenie, oczy i skronie wpadnięte, czoło szerokie i posępne, włosy rzadkie z łysiną pośrodku, poza tym na całym ciele porośnięty włosem. Dlatego gdy ktoś spojrzał na przechodzącego cesarza z góry lub w ogóle z jakiejkolwiek przyczyny wymienił wyraz „koza”, uchodziło to już za sprawę gardłową i powodowało zgubę. Twarzy z natury odrażającej i szpetnej naumyślnie jeszcze dzikszy nadawał wyraz, układając przed zwierciadłem we wszelkie grymasy budzące grozę i obawę. Nie był zdrowy ani fizycznie, ani umysłowo.
– Swetoniusz, Kaligula, 50
Po wyzdrowieniu Kaligula wysłał żołnierzy z rozkazem zgładzenia Tyberiusza Gemmellusa, który mógł się upomnieć o ojcowiznę. Zmusił również Marka Juniusza Silanusa (konsula zastępczego w 15 roku n.e.), ojca swojej pierwszej żony, Junii, do samobójstwa.
Rycina ukazująca konia Incitatusa na uczcie
Rumak był koniem wyścigowym. Początkowo nosił imię Porcellus, czyli „Prosiaczek”. Jednak cesarz zmienił jego imię. Odtąd koń zwał się Incitatusem („Chyży”). O ulubieńcu Kaliguli pisze Swetoniusz w „Żywotach cezarów”2. Według rzymskiego pisarza, zwierzę miało dla siebie 18 służących, którzy dbali o nie. Rumak mieszkał w marmurowej stajni, chadzał w uprzęży ozdobionej drogimi kamieniami, jadał zaś ze żłobu z kości słoniowej. Kasjusz Dion, dodaje, że konia karmiono „złotym jęczmieniem” (jęczmieniem wymieszanym z płatkami złota). Czy taka dieta mu odpowiadała, nie wiadomo. Incitatus miał zresztą możliwość spróbowania innych potraw, ponieważ regularnie uczestniczył w ucztach wydawanych przez Kaligulę. Cesarz wznosił toasty za zdrowie rumaka, a za cesarskim przykładem robili to i inni uczestnicy spotkań.
W noc przed wyścigami nikt mu nie przeszkadzał, czuwać miał osobiście sam Kaligula, sypiając obok zwierzęcia. Swetoniusz pisze jednak też, że obowiązek ten spadał na żołnierzy.
Według pisarza, Kaligula mianował swego ulubieńca senatorem. W ten sposób miała się rozpocząć kariera polityczna Incitatusa, ponieważ koń miał z czasem zostać konsulem. Następca Kaliguli, cesarz Klaudiusz, usunął konia ze stanu senatorskiego argumentując to brakiem majątku i stałych dochodów.
Pod koniec 37 roku n.e., będąc świadkiem ślubu Pizona i Orestylli, Kaligula upodobał sobie pannę młodą i zabrał ją podczas ceremonii, jako swoją żonę. Równie nagle ją porzucił. Kaligula był powszechnie oskarżany o rozwiązłość, m.in. Swetoniusz podaje, że odbywał kazirodcze stosunki seksualne ze wszystkimi swoimi siostrami (także na publicznych ucztach).
Kaligula – czy naprawdę był szaleńcem?
Zdaniem źródeł antycznych, o dewiacjach psychicznych cesarza przekonują relacje z przebiegu całodziennych uczt, podczas których lała się krew ofiarnych flamingów, a bohater wystawianego wówczas melodramatu Laureolus pluł krwią na scenie. Kaligula należał do największych erotomanów swoich czasów. Nadużywał swojej znacznej władzy, by zaspokajać żądze seksualne, i jednocześnie dawał upust zamiłowaniu do ośmieszania innych, bez względu na ich pozycję, zasługi czy wiedzę.
Kaligula chciał też być czczony jako bóstwo i dlatego miał zamiar postawić swój posąg w świątyni w Jerozolimie. Powstrzymała go od tego dopiero groźba Żydów, że jeśli na to się poważy, wzniecą powstanie.
W 38 roku n.e. odbyły się igrzyska, w trakcie których zmarła siostra cesarza Druzylla. Ogłoszono wtedy wielką żałobę publiczną. Kilka miesięcy po pogrzebie ożenił się on z Lollią Pauliną, dotychczasową żoną Memmiusza Regulusa. W 38 roku n.e. ze światem pożegnał się m.in. Makron, który popełnił samobójstwo. W 39 roku n.e. znacznie pogorszyły się finanse państwa, ponieważ Kaligula lekkomyślnie roztrwonił pieniądze pozostawione przez gospodarnego Tyberiusza. Aby naprawić ten stan rzeczy, cesarz rozpoczął szeroko zakrojoną akcję konfiskat majątków arystokratów.
Gdy w połowie września Gajusz przygotował wielką wyprawę przeciw Germanom, odkryto spisek mający na celu zgładzenie cesarza. Jego senatorscy przywódcy (dowódca armii Getelik oraz Marek Emiliusz Lepidus, były mąż Druzylli) ponieśli śmierć, a zamieszane w spisek siostry cesarza, Agrypina Młodsza i Julia Młodsza, zostały wygnane na wyspy.
Następnie Kaligula rozstał się ze swoją żona Lollią i ożenił się z Cezonią. 30 dni po ślubie urodziła mu ona córkę. Dzięki fali procesów politycznych i konfiskat majątkowych władca miał środki na wszystkie swoje zachcianki i zabawy dworu.
W połowie września 39 roku n.e. cesarz udał się do Germanii, którą postanowił przyłączyć do Imperium. Samo przejście na drugą stronę Renu uznał za olśniewające zwycięstwo i rozpoczął drogę powrotną do Rzymu. Dalsze działania wojenne w imieniu cesarza prowadził Galba.
W 40 roku n.e. Kaligula podstępnie zagarnął Mauretanię, której władca musiał popełnić samobójstwo. Wiosną 40 roku n.e. Kaligula poprowadził legiony ku północnym wybrzeżom Galii, udając, że przygotowuje wyprawę przeciwko Brytom, a ponieważ w obozie zjawił się zbiegły z wyspy książę brytyjski, ową mistyfikację uznano za wielkie zwycięstwo. Zaraz potem pełen chwały Kaligula wrócił do Rzymu i odbył wjazd owacyjny. Dalsze rządy cesarza polegały na ciągłym ucztowaniu i organizacji igrzysk dla ludu.
Wielkie okręty Kaliguli
Wydobyto je z jeziora Nemi – maleńkiego akwenu 30 kilometrów na południe od Rzymu. To były prawdziwe pływające pałace – z ogrzewaniem, łaźniami i toaletami. Co skłoniło Kaligulę do budowy tak wielkich okrętów na tak małym jeziorze(1.67 km2)? Jezioro to zgodnie z prawem rzymskim było święte, a więc obowiązywał bezwzględny zakaz pływania na nim. Kaligula był zafascynowany egipską boginią Isis, a także wystawnym życiem Ptolemeuszy. Chciał więc stworzyć coś największego – wielkie okręty cesarskie, przewyższające rozmiarami wszystko co widział świat. Dodatkowym aspektem dla którego postanowił wybudować swe pływające pałace właśnie tam był specyficzny mikroklimat miejsca. Niezwykle czysty region z odrobinę niższymi temperaturami niż w Rzymie powodował, że najbogatsi obywatele Rzymu chętnie budowali tam swe rezydencje. Jezioro było dodatkowo połączone ze stolicą słynną Via Appia.
Śmierć
W Rzymie zaczął się stopniowo rodzić kolejny spisek mający na celu zamordowanie panującego cesarza. Na jego czele miał stanąć m.in. Kasjusz Cherea, który cieszył się opinią wybitnego żołnierza legionów rzymskich i pełnił funkcję trybuna gwardii pretoriańskiej. Do jego obowiązków należała przede wszystkim poranna wizyta u cesarza, który przekazywał mu hasło dnia. Ten rytuał sprawiał Cherei coraz większe kłopoty. W związku z tym, że miał wysoki głos, stał się obiektem szyderstw Kaliguli. Cesarz nie tylko nazywał go „dziewczynką”, ale wymyślał coraz to bardziej nieprzyzwoite hasła. Całe otoczenie wiedziało, że systematycznie obraża dowódcę i celowo go poniża. Do Cherei przyłączył się inny trybun gwardii pretoriańskiej, Korneliusz Sabinus. On również miał ku temu poważne powody, był bowiem często obiektem perwersyjnych i obraźliwych kpin cesarza.
Uczestnicy akcji mieli poczekać na Kaligulę, gdy będzie wracać na obiad z odwiedzin w teatrze. Postanowili zaatakować go w wąskim korytarzu podziemnej galerii pałacu. Tylko tam można było zaskoczyć cesarza, nie dopuszczając do szybkiej interwencji straży przybocznej, składającej się z wojowników germańskich. Spiskowcy jednak musieli poczekać, cesarz po zakończeniu spektaklu zatrzymał się bowiem za kulisami i rozmawiał z kilkoma aktorami o kolejnym przedstawieniu, które miało odbyć się po południu.
Kiedy w końcu Kaligula opuścił aktorów i wyruszył na obiad, zamachowcy przystąpili do ataku na znienawidzonego władcę. Cherea, który nimi dowodził, ciął cesarza mieczem w bark, a Sabinus powalił go na kolana. Wtedy rzucili się na niego pozostali napastnicy. Daremnie próbowali bronić władcy dwaj tragarze lektyki oraz straż germańska, którą spiskowcy i tak pokonali.
Najlepiej całe wydarzenie opisuje Swetoniusz:
Dziewiątego dnia przed kalendami lutego koło godziny siódmej namyślał się właśnie Kaligula, czyby nie wstać i nie wybrać się na śniadanie. Lecz czuł się jeszcze ociężały po wczorajszym posiłku. Dopiero ulegając namowom przyjaciół wyszedł. Tymczasem w krytej galerii, przez którą należało przejść, przygotowywały się do występu pacholęta znakomitych rodów, sprowadzone z Azji na popisy sceniczne. Kaligula przystanął, aby im się przyjrzeć i dodać odwagi. Gdyby kierownik trupy nie powiedział, że czuje się zziębnięty, Kaligula z pewnością zawróciłby i kazał im zaraz urządzić przedstawienie. Co się dalej stało, dwojako jest podawane. Jedni twierdzą, że gdy cesarz rozmawiał z chłopcami, Cherea z tyłu w kark ugodził go śmiertelnie mieczem, wołając: „bij”, następnie Korneliusz Sabinus, drugi ze spiskowców, trybun, z drugiej strony przebił mu pierś. Inni znowu podają, że najpierw wtajemniczeni centurionowie usunęli tłum, potem Sabinus zwyczajem wojskowym przystąpił do cesarza po hasło, a gdy Gajus odpowiedział „Jowisz”, w tej chwili Cherea zakrzyknął: „Niech się dzieje pomsta!”, i rozpłatał mu szczękę, gdy Kaligula usiłował spojrzeć wstecz. Leżąc już cały w skurczach, wołał, „że jeszcze żyje”. Reszta spiskowców dobiła go trzydziestoma ciosami. Mianowicie hasło wszystkich brzmiało: „Powtórz”. Niektórzy wbili żelazo nawet w organy męskie. Na pierwszy odgłos walki zbiegli się na pomoc tragarze lektyki z drągami oraz przyboczna gwardia germańska i położyli trupem niektórych spośród morderców, nawet kilku nie wtajemniczonych senatorów.
– Swetoniusz, Kaligula, 58
Spiskowcy zamordowali cesarza dnia 24 stycznia 41 roku n.e., łącznie zadając mu około 30 ran. Zabito również jego żonę Cezonię wraz z córką. Kaligula został pochowany w Mauzoleum Augusta.
Po zamordowaniu Kaliguli, w powstałym zamieszaniu część żołnierzy gwardii pretoriańskiej zdecydowała się na obwołanie cesarzem Klaudiusza, jedynego dorosłego przedstawiciela dynastii julijsko-klaudyjskiej. Żołnierze i ważne osobistości obawiały się reakcji gwardii Kaliguli złożonej z 300 potężnie zbudowanych Germanów, nie mających skrupułów przy zabijaniu ludności. Podobno, kiedy Klaudiusz został odnaleziony za kotarą, pretorianie unieśli Klaudiusza i obwołali go cesarzem, wbrew jego woli. Germanie weszli do loży, w której znajdował się Klaudiusz, uklęknęli i obiecali mu wierną służbę oraz ochronę. Pomimo początkowego sprzeciwu, senat świadom swojej bezsilności wobec żołnierzy, zatwierdził jego status. Po raz pierwszy tak jawnie unaocznił się prawdziwy charakter pryncypatu – władza cesarzy opierała się na militarnej sile, a czasy gdy wola senatu miała znaczenie bezpowrotnie minęły.
Małżeństwa i potomstwo |
|
