W 50 roku p.n.e., Senat zdominowany przez Pompejusza Wielkiego kazał Juliuszowi Cezarowi powrót do Rzymu, rozwiązanie swojej armii oraz zakazał startowanie w wyborach na drugi konsulat. Działania te były wyraźnie podyktowane chęcią umniejszenia politycznej i wojskowej roli Cezara.
Wraz ze śmiercią Krassusa w 53 roku p.n.e. triumwirat przestał de facto funkcjonować. Cezar obawiał się, że zdominowany przez siły optymatów Senat rozpocznie przeciwko niemu postępowanie, a Pompejusz oskarzy go o zdradę i niesubordynację.
Dnia 7 stycznia 49 roku p.n.e., Senat nakazał Juliuszowi Cezarowi przekazanie swojego wojska pod dowództwo nowego zarządcy Galii. Cezar o tej informacji dowiedział się w Rawennie.
Rubikon został przez Senat uznany granicą dzielącą prowincję Galię Przedalpejską (Gallia Cisalpina) oraz Italię, która była we władaniu Rzymu oraz sojuszników (socii). Granica ta znajdowała się na północnym-wschodzie; drugą granicą była rzeka Arno, znacznie szersza, na północnym-zachodzie, która wypływania z Apeninów do Morza Tyrreńskiego.
Według prawa rzymskiego okresu republiki namiestnicy prowincji byli urzędnikami z mocą imperium (prawo do dowodzenia armią) w ramach swoich prowincji. Tak więc nie mogli operować swoimi wojskami poza swoją strefą wpływów. Rzymskie prawo pozwalało jedynie konsulom i pretorom na dysponowanie imperium na ziemiach Italii. Jeśli generał nie posiadał specjalnych uprawnień, aby móc wstąpić na italskie ziemie, wpierw musiał rozwiązać armię. Osoba, która nie przestrzegała tego prawa i wkraczała do Italii na czele wojska, automatycznie traciła imperium i dowództwo nad armią oraz skazywana była na śmierć. Co więcej, żołnierze którzy podtrzymywali swoje posłuszeństwo dowódcy bez oficjalnych uprawnień, także podlegali karze śmierci.
Cezar musiał wybrać między poddaniem się woli Senatu i zostać publicznie poniżony szeregiem procesów lub też zbuntować się i rozpocząć rebelię. Zdecydował sie ostatecznie walczyć z przeciwnikami politycznymi. Wówczas wypowiedział słynne słowa: Alea iacta est! („Kości zostały rzucone”).
Dnia 10 lub 11 stycznia 49 roku p.n.e., Cezar na czele armii dotarł do Rimini, gdzie chcąc zabezpieczyć przejście przez Apeniny, przekroczył Rubikon, tym samym rozpoczynając wojnę domową. Miejscem, w którym zapewne Cezar przekroczył rzekę jest obecny most w mieście Savignano w Italii. To zapewne tędy przemierzała starożytna Via Aemilia.
Rubikon przekroczył na czele jednego legionu – XIII Gemina. Swetoniusz wspomina, że Cezar były niezdecydowany przy podejmowaniu decyzji i pomogły mu ostatecznie siły nadprzyrodzone. W noc po przejściu rzeki Cezar miał ucztować z Sallustiuszem, Hirtiusem, Oppiusem, Luciusem Balbusem and Sulpicusem Rufusem.
Szybkość i zdecydowanie Cezara zmusiły Pompejusza, konsulów C. Claudiusa Marcellusa i L. Corneliusa Lentulusa Crusa oraz część senatu do opuszczenia Rzymu. Decyzja Cezara okazała się wielkim krokiem Republiki ku upadkowi.
