Rozdziały
Zgromadzenia ludowe były to instytucje rzymskie o charakterze legislacyjnym, których rola i znaczenie podlegały ciągłym zmianom na przestrzeni dziejów. Udział w nich mogli wziąć wszyscy wolni obywatele rzymscy, spełniający określone wymagania dla danego zgromadzenia. Wyróżniano kilka rodzajów zgromadzeń rzymskich.
Polibiusz zaznaczał, że zgromadzenia ludowe były najważniejszymi organami państwa rzymskiego, które nadawały stanowiska urzędnicze oraz ustanawiały prawo, decydowały o pokoju, wojnie. Te dwa pierwsze uprawnienia przetrwały do końca republiki. Stosunki międzynarodowe z kolei były stopniowo cedowane na rzecz senatu, który odpowiadał za dyplomację. W przypadku istotnego konfliktu (tj. z Kartaginą) głos ludu był niezbędny, aby podkreślić solidarność społeczeństwa.
Pierwotnie, zgromadzenia miały także funkcje sądownicze; uległo to jednak stopniowemu poważnemu ograniczeniu z racji na fakt, że państwo rzymskie intensywnie się rozszerzało, populacja – a wraz z nią ilość spraw – znacznie się powiększała. W takim przypadku niezbędnym było przekazanie spraw sądowych pod rozpatrzenie (od 149 roku p.n.e.) specjalnie utworzonym stałym trybunałom (quaestiones perpetuae), które odciążyły zgromadzenia.
Obywatele byli zapisani przez cenzorów do tribus (podział terytorialny) oraz centurii (podział majątkowy). Co istotne, przynależność do tribus była dziedziczna – tzn. jeśli nawet Rzymianin opuścił swoje gospodarstwo na rzecz miasta, wciąż oficjalnie przynależał do tribus wiejskiej.
W początkach republiki, kiedy Rzym obejmował swoją władzą miasto oraz okoliczne ziemie, udział obywateli w głosowaniu nie był problematyczny. Im większe państwo rzymskie się stawało tym zgromadzenia reprezentowane były przez mniejszą część społeczeństwa. Z racji na fakt, że komicja zbierały się w Rzymie, w wyborach najczęściej brali udział proletariusze lub wyzwoleńcy (tzw. plebs urabana) oraz bogaci Rzymianie rezydujący w Rzymie lub regularnie odwiedzający miasto. Przykładowo obywatele będący na służbie nie mieli fizycznej możliwości stawić się na głosowaniach.
Każde zgromadzenie posiadało własnego przewodniczącego, którym najczęściej był wysoki urzędnik (konsul lub pretor). To on miał kontrolę nad przebiegiem (contio) komicjów; dawał głos politykom i ewentualnie decydował o rozwiązaniu zgromadzenia, w przypadku niepomyślnych znaków. Tłum, jako taki, miał możliwość wyrażenia swojego zdania/opinii jedynie gwizdami lub aplauzem.
Przed odbyciem się zgromadzenia augurzy przeprowadzali swój rytuał mający na celu ocenę, czy bogowie przekazują korzystne znaki/omeny dla mającego się odbyć głosowania. Generalnie augurzy dokonywali inauguracji i dbali o właściwe dekorowanie auspicjów, aby wszystkie czynności publiczne działy się zgodnie z wolą Jowisza. Augurowie odczytywali wolę bogów ze znaków niebiańskich i lotu ptaków. W przypadku złych omenów zgromadzenie mogło zostać zerwane (często czyniono to celowo, aby np. uniknąć przyjęcia prawa).
Co istotne, występowali także obywatele sine suffragio, którzy nie posiadali praw politycznych i nie mogli oddawać głosu na zgromadzeniach. Do tej grupy przynależeli głównie mieszkańcy podbitych miast latyńskich. Wraz jednak z ustawą z 189 roku p.n.e. – lex Terentia – zostali oni dodani do centurii i tribus oraz otrzymali pełnię praw.
Miejscem zgromadzeń ludowych był plac, który określano nazwą comitium. Na placu znajdowała się także Kuria– miejsca obrad Senatu i rostra – czyli mównica, z której przemawiali oratorzy.
Warto nadmienić, że w trakcie zgromadzeń nie było możliwości obradowania lub zgłaszania własnych propozycji; obywatel mógł jedynie oddać głos na przedstawione propozycje.
Okres królewski
W okresie królewskim, Rzym dzielił się na 30 curiae, do których należeli mieszkańcy Rzymu. Należność do kurii była dziedziczna. Każda curia posiadała własną strukturę oraz organizację – podobną do modelu rodziny, z rytuałami czy świętami. W każdej kurii członek do niej należący oddawał głos; zdanie większości, stawało się oficjalnym stanowiskiem kurii. Zgodnie z absolutną większością decydowało 16 kurii.
Wyróżniano dwa typy zgromadzeń ludowych w królewskim Rzymie.
Comitia curiata
Comitia curiata (komicja kurialne) było jedynym zgromadzeniem rzymskim w czasie Królestwa, które miało jako taki wpływ na politykę państwa. Zgromadzenie zorganizowane było według wspomnianych 30 kurii. Przewodniczył mu król lub interrex (w przypadku bezkrólewia), który przekazywał ustawy do ratyfikacji (brak zgody kurii na przyjęcie prawa, wcale nie wykluczało ustawy). To właśnie przed comitia curiata miała miejsce elekcja nowego króla, któremu nadawano uprawnienia na bazie lex curiata de imperio.
Pierwszego (kalendy) i dziewiątego (nony) dnia miesiąca zgromadzenie zbierało się, aby wysłuchać ogłoszeń. Na zgromadzeniu często rozpatrywano odwołania dotyczące rzymskiego prawa rodzinnego; na wiosnę z kolei (w ciągu dwóch dni) zgromadzenie zaświadczało testamenty i adopcje. Zgromadzenie także kontrolowało przyjmowanie nowych familii do kurii, przenoszenie rodzin między kuriami, przenoszenie osób ze stanu plebejskiego do patrycjuszy (lub odwrotnie) lub przywracało obywatelstwo. Wszystkie pozostałe spotkania odbywały się w miarę potrzeb. Zgromadzenie także (czasami) ratyfikowało decyzję o rozpoczęciu wojny.
Comitia calata
Comitia calata było to najstarsze zgromadzenie społeczeństwa rzymskiego. Bardzo mało jest nam wiadome na jego temat. Zgromadzenie zbierało się w na Kapitolu i było zorganizowane na postawie 30 kurii. Głosowanie nie miało charakteru ustawodawczego, a raczej religijny. Zgromadzeniu przewodniczył pontifex maximus, mianując kapłanów lub Westalki.
Okres republiki
Za republiki zgromadzenia ludowe miały najwięcej uprawnień. Zgodnie z przekazem Polibiusza to lud Rzymu miał decydujący głos w kwestii nadawania urzędów, ustalania prawa, decyzji o karze śmierci, wypowiedzeniu wojny lub zawarcia pokoju oraz sojuszy.
Wyróżniano dwa rodzaje zgromadzeń:
- komicjum (comitia) – zgromadzenie obywateli mające na celu reprezentowanie całego rzymskiego społeczeństwa.
- konsylium (concilium) – zgromadzenie obywateli należących do określonej warstwy.
Przed rozpoczęciem właściwego zgromadzenia odbywały się konwenty, na których politycy wygłaszali swoje mowy, aby przekonać obywateli do swojej racji i odpowiedniego oddania głosu. Co do głosowania, zgromadzenie było zwoływane jeżeli było potrzebne. Jeżeli wybory na urzędników miały się odbyć danego dnia, 17 dni wcześniej ogłaszano termin wyborów, aby obywatele mogli się dostosować. Podobnie było z przyjęciem prawa – 17 dni pozostawiano zgromadzeniu na przemyślenie propozycji legislacyjnej.
Wyróżniano 4 typy zgromadzeń w republice:
Comitia curiata
W trakcie dwóch pierwszy dekad republiki najważniejszym zgromadzeniem były comitia curiata (komicja kurialne), znane z czasów królestwa, które złożone były wyłącznie z patrycjuszy. Mianowały one konsulów (jedynych urzędników tego czasu), rozsądzało sprawy sądowe oraz przyjmowało prawa.
Później większość uprawnień komicjów kurialnych przekazano komicjom centurialnym oraz trybusowym. W okresie dojrzałej republiki komicja miały już jedynie rolę symboliczną. Jej członkowie potwierdzali adopcję, przyjmowali kapłanów do służby, przenosili obywateli ze stanu patrycjuszowskiego do plebejskiego i odwrotnie (uczyniono tak chociażby z Klodiuszem w 59 roku p.n.e.), uznawali testament (np. Cezara o adopcji Gajusza Oktawiana i uznaniu go głównym spadkobiercą). Wraz z nastaniem cesarstwa, jakiekolwiek uprawnienia państwowe zostały przekazane cesarzowi lub senatowi, co automatycznie spowodowało, że zgromadzenie stało się zbędne.
Comitia centuriata
Comitia centuriata (komicja centurialne) były jednymi z najważniejszych zgromadzeń ludowych Rzymu. To tutaj decydowano o wyborze najwyższych urzędników państwowych: konsulów, pretorów, cenzorów. Komicja ratyfikowały także cenzusy wykonane przez cenzorów oraz pełniły funkcję najwyższego trybunału w niektórych sprawach sądowych (zwłaszcza w kwestii przewinień karanych wygnaniem). Tutaj także decydowano o wojnie lub pokoju.
Przewodniczącym zgromadzenia był konsul lub pretor. W praktyce komicja centurialne były zdominowane przez patrycjuszy, którzy posiadali 98 ze 193 centurii. Mimo mniejszej liczebności, patrycjusze (stanowiący I klasę majątkową), byli rozdzieleni na dużą ilość centurii. Z racji na fakt, że centurie oddawały głosy w kolejności od najwyższej klasy majątkowej do najniższej (proletarii) absolutna większość była osiągana zanim głos zabrały późniejsze/biedniejsze centurie. W ten sposób najbogatsi i „najznakomitsi” obywatele mogli łatwo decydować o ważnych decyzjach państwa.
Podział na 5 klas majątkowych Rzymian powstał za sprawą szóstego króla Rzymu, Serwiusza Tuliusza, który (jak przekazał Cyceron) „tak podzielił [lud], by w głosowaniu przeważał nie tłum, ale zamożni, i zadbał o to, o co republika zawsze powinna zabiegać, aby najliczniejsi nie mieli największego znaczenia” (De republica, 2.39). Tym samym republika rzymska była de facto rządzona przez ludzi bogatych (tzw. timokracja).
Comitia populi tributa
Comitia populi tributa (komicja trybusowe) były to zgromadzenia, które dzieliły się na 35 tribus, które uwzględniały zarówno patrycjuszy jak i plebejuszy. Na czele zgromadzenia stawał albo konsul, albo pretor. Zgromadzenie miało uprawnienia legislacyjne oraz elektorskie: wybierano kwestorów, edylów kurulnych, trybunów wojskowych, pewną liczbę mniej istotnych stanowisk urzędniczych.
Tribus oddawały głos losowo (w przeciwieństwie do centurii). Absolutna większość wynosiła 18 tribus.
Concilium plebis
Concilium plebis (Concilia plebis tributa) było zgromadzeniem ludowym, w którym głosy oddawali jedynie plebejusze. Wybierano edylów plebejskich oraz trybunów ludowych.
Okres cesarstwa
Za panowania cesarza Tyberiusza (14-37 n.e.) uprawnienia zgromadzeń ludowych (comitia) zostały przekazane senatowi. Wynikało to w dużej mierze z obserwacji, że głosy oddawane przez obywateli były często sprzedane, albo głosujący oddawali głosy z ignorancją.
Innym powodem zmniejszenia roli zgromadzeń za cesarstwa rzymskiego był fakt, że państwo obejmowało olbrzymie terytorium. System zgromadzeń był skuteczny, kiedy Rzym obejmował swoją władzą jedynie miasto-państwo i okoliczne ziemie, a nie liczne prowincje. Rzymscy obywatele znajdujący się daleko od stolicy nie mieli praktycznie szans na oddanie głosu. Tym samym gremium było niereprezentatywne.
W dalszym ciągu lud Rzymu organizował się w centurie i tribus, jednak związane z tym uprawnienia przepadły. W teorii cesarz kierował ustawę cesarską (zapoczątkował Oktawian August; zakończył Domicjan) do zgromadzenia trybusowego w celu ratyfikacji; w praktyce nie musiał tego czynić. Komicjom kurialnym odebrano uprawnienia lex curiata de imperio, które znalazły się w gestii senatu. Zachowano jednak prawo do zaświadczania testamentów i adopcji. Zgromadzenie centurialne straciły swoje uprawnienia prawnicze na rzecz instytucji podległej cesarzowi; z kolei elekcja urzędników była w rękach senatu. Zgromadzenie plebejskie także utraciło swoje uprawnienia ustawodawcze, prawne i elektorskie; co wynikało głównie z faktu, ze cesarz posiadał władzę trybuna i sprawował kontrolę nad tym komicjum.
