Święta rzymskie

Święta w antycznym Rzymie były ważną częścią rzymskiego życia religijnego, zarówno w czasach republikańskich jak i imperialnych, oraz kalendarza rzymskiego. Feriae (lub dies ferialis – „święte dni”) były albo publiczne (publicae), albo prywatne (privatae). Państwowe festiwale i uroczystości finansowane były ze skarbca publicznego i obchodzili je wszyscy Rzymianie. Zabawy (ludi), takie jak Ludi Apollinares, nie były właściwie feriae, a raczej dies festi, czyli dniami wolnymi od pracy (dzisiejsze wakacje).

Kiedy feriae finansowane był z publicznej kiesy, ludi często sponsorowane były przez pojedynczych bogaczy. Feriae privatae były świętami celebrowanymi na cześć osób prywatnych lub rodzin. Ten artykuł odnosi się do świąt publicznych, w tym obrzędów sprawowanych przez kapłanów w świątyniach, a także do większych uroczystości obchodzonych przez dzielnice i rodziny.

Wyróżniamy trzy rodzaje feriae:

Stativae były świętami, które miały stałą datę w kalendarzu.

• Conceptivae były to coroczne święta, które często były przesuwane. Data święta ogłaszana była przez magistrów lub kapłanów, którzy byli za ich organizację odpowiedzialni.
• Imperativae były to święta ogłaszane na żądanie.

Jednym z najważniejszych i najlepszych źródeł starożytnych poświęconych świętom rzymskim jest „Fasti” Owidiusza, który jest nieskończonym poematem opisującym festiwale od stycznia do czerwca w czasach Oktawiana Augusta.

Za panowania późniejszych cesarzy liczba świąt sięgała nawet 200 dni. Pewne święta obchodzono urządzając igrzyska, wyścigi i przedstawienia teatralne. Poniżej kalendarz niektórych najważniejszych świąt z informacją, z jakiej okazji je obchodzono i podaniem łacińskiej nazwy święta.

Obchodzone święta rzymskie

Styczeń

początek stycznia

• Compitalia – na wsi każdy rolnik budował małą kapliczkę z ołtarzem na granicy swych pól. Składał tam pług oraz drewniane lalki, po jednej za każdą osobę w domu. Następnego dnia obchodzono święto. Składano ofiarę oczyszczającą na nadchodzący rok.
  W mieście przewodniczący każdej insulae składał w ofierze kurę na ołtarzu wznoszonym na każdym skrzyżowaniu. Potem następowały trzy dni świąt.

1 stycznia

• Kalendy styczniowe – zaprzysięgano nowych konsulów. Składano w ofierze Jowiszowi byki jako podziękowanie za opiekę w ciągu minionego roku. Konsulowie obiecywali, że ich następcy powtórzą to samo w roku przyszłym; święto Veiovisa (również 21 maja); święto Eskulapa.

5 stycznia

• Rex Sacrorum ogłaszał dni świąteczne w styczniu.

9 stycznia

• Agonalia – święto obchodzone czterokrotnie. Tego dnia czczono boga wszelkich początków Janusa. Inne dni to: 17 marca – ku czci boga wojny Marsa; 21 maja – ku czci boga podziemi i śmierci Veiovisa (święto Veiovisa); 11 grudnia – ku czci boga Słońca Sola Indigesa. W dniu obchodów Rex Sacrorum składał w ofierze barana w Regia, prosząc boga o przychylność oraz ochronę przed złem i śmiercią. Nazwa święta pochodzi od pytania, które przed złożeniem ofiary zadawał zebranym kapłan: „Agone?”, czyli „czy mam uśmiercić?”

11 stycznia

• święto Juturny

11-15 stycznia

• Carmentalia

16 stycznia

• Concordiae

27 stycznia

• rocznica budowy pierwszej świątyni Kastora i Polluksa na Forum Romanum, która była wotum dziękczynnym za zwycięstwo nad Latynami nad jeziorem Regillus. Kiedy szala zwycięstwa na stronę wroga pojawiło się dwóch młodzieńców na białych rumakach, którzy ruszyli na przeciwnika, a po chwili Rzymianie ruszyli do kontrataku, a młodzieńcy zniknęli. Pojawili się u źródeł Juturny pojąc konie i głosząc zwycięstwo, podczas gdy bitwa jeszcze trwała.

30 stycznia

• święto pokoju – święto, podczas którego składano ofiary na ołtarzach pokoju. Na początku było to wiejskie święto, podczas którego rolnicy składali ofiary prosząc o pokój w państwie. Oktawian August zmienił charakter tych obchodów po podziale Rzymu na 265 dzielnic wydał rozkaz postawienia na wszystkich ulicach i skrzyżowaniach granicznych pomiędzy dzielnicami kaplic ku czci Laresa Compitalesa.
  Następnie kaplice te objęły kult Geniusza Augusta, co w końcu przerodziło się w kult Lares Augusti. W tych kaplicach składano ofiary prosząc o pokój, natomiast główne uroczystości odbywały się na Ara Pacis.

Luty

2 lutego

• Paganalia – święto ku czci Ceres (bogini wegetacji i urodzaju) i Tellus (bogini płodności), tzw. święto siewu. Tego dnia składano ofiary w postaci tradycyjnych placków ofiarnych, wypieków domowych oraz ciężarnej maciory dla Ceres i Mater Tellus, prosząc w ten sposób o ochronę zasiewów przed ptakami, mrówkami, zimnem, złą pogodą, chwastami i pasożytami.

9 lutego

• święto Apolla

12 lutego

• święto Diany (również 13 sierpnia)

13-21 lutego

• Parentalia – w tych dniach Rzymianie odwiedzali groby swoich przodków na cmentarzach znajdujących się za miastem, za świętą granicą pomerium. Zanosili im podarki (sacrificia): kwiaty – najczęściej fiołki, sól, pszenicę, chleb maczany w winie, mleko i wino, karmiąc ich w ten sposób, aby nie szkodzili żyjącym. Obchody kończyły się 21 lutego tzw. Feraliami.

15 lutego

• Luperkalia – Luperkalia było to święto ku czci bożka Fauna lub pierwotnie staroitalskiego boga pasterzy Luperkusa, który chronił ich stada przed wilkami. Święto ustanowić miał mitologiczny Ewander. Dużą rolę podczas Luperkaliów odgrywał kult wspomnianego Fauna – rzymskiego bóstwa, pół człowieka, pół kozła. Ze świętem związana była rzymska legenda o Faustulusie, pasterzu, który miał znaleźć bliźniaków (Romulusa i Remusa) w wilczym legowisku i zabrać do swojego domu, gdzie mieli zostać wychowani przez jego żonę, Akkę Laurentię.
  Święto obchodzono w jaskini Lupercal na Palatynie, gdzie według wierzeń legendarni założyciele Rzymu, bliźniacy Romulus i Remus, byli karmieni przez wilczycę. Następnie składano ofiary z dwóch kozłów i psa, a kapłani nazywani Luperkami, ubrani tylko w skórę świeżo zabitego kozła, obiegali wzgórze Palatynu i uderzali przechodniów rzemieniami (februa) ze skór zwierząt ofiarnych. Szczególnie chętnie uderzeniom poddawały się bezdzietne kobiety, co miało gwarantować płodność, a innym napotkanym – oczyszczenie od zmazy i skazy minionego roku. Praktyki luperków wprowadzać miały do organizmu ludzkiego nowy pierwiastek wzmacniający siły życiowe i twórcze.
  Luperkalia stanowią prawdopodobnie pierwowzór dzisiejszych Walentynek.

17 lutego

• Fornacalia – święto na cześć Fornaks, rzymskiej bogini pieca chlebowego (fornax) bądź patronująca procesowi wypiekania chleba.
• Quirinalia

20 lutego

• święto bogini Tacita

21 lutego

• Feralia – święto ku czci duchów zmarłych przodków, które było głównymi obchodami kończącymi świąteczny tydzień (13-20 lutego) Parentalii o charakterze prywatnym. Podczas obchodów święta na grobach składano skromne dary w postaci wianków, kwiatów, odrobiny jadła i wina. Zawsze trzeba było pamiętać o uczczeniu tego święta. Według legendy, podczas jednej z wojen zapomniano odprawić Feralia. Z tego powodu miasto nawiedziła zaraza, a dusze zmarłych wyległy na ulice. Dopiero kiedy złożono ofiary, dusze zmarłych wróciły do grobów, a zaraza ustała.

22 lutego

• Caristia – święto, które było ceremonią kończącą Parentalia ku czci zmarłych przodków. W tym czasie rodziny spotykały się na wspólnej uczcie. Domownicy ofiarowywali pożywienie oraz kadzidła larom, duszom zmarłych strzegących domu. Dzień tego święta był dniem pojednania, a wszelkie spory miały zostać odłożone na bok. Poeta Owidiusz zauważał ironicznie, że można to było osiągnąc jedynie poprzez wykluczenie tych członków rodziny, którzy sprawiali najwięcej kłopotów. Święto znane jest także jako Cara Cognatio.

23 lutego

• Terminalia – święto ku czci boga Terminusa, boga granic między prywatnymi posiadłościami, ale przede wszystkim granic państwowych. Jego statua znajdowała się na granicy posiadłości prywatnych i miała najczęściej formę kamienia. Właściciele sąsiadujących posesji przyozdabiali posąg wieńcami i składali ofiarę w postaci odrobiny zboża, plastrów miodu, wina. Ponadto zabijano owcę lub świnię na cześć bóstwa. Ceremonia kończyła się odśpiewaniem pieśni pochwalnej.
  Publiczna ceremonia z kolei polegała na przeprowadzeniu podobnych rytuałów na szóstym kamieniu milowym, znajdującym się wzdłuż drogi do Laurentum (pomiędzy Ostią a Lavinium). Ceremonia odbywała się w tym miejscu prawdopodobnie dlatego, że pierwotnie tutaj przebiegała granica państwa rzymskiego.

24 lutego

• Regifugium

27 lutego

• Equirria (również 14 marca)

Marzec

1 marca

• w świątyni Westy odbywała się ceremonia, w czasie której rozpalano na nowo „wieczny” ogień. W tym dniu rozpoczynały się tańce Saliów. Dwunastu młodych patrycjuszy tańczyło wokół Rzymu, trzymając święte tarcze. Wędrówka trwała 19 dni. Tancerze każdej nocy świętowali w innym domu;
• początek nowego roku;
• Matronalia – pierwowzór naszego Dnia Kobiet. Wówczas to mężczyźni obdarowywali swoje żony prezentami, a ich małżonki udawały się do gaju przy świątyni Junony na Eskwilinie. Tam też składały bogini w ofierze kwiaty i modliły się o szczęście w życiu małżeńskim, zaś w domu wyprawiały poczęstunek dla swoich niewolników.

14 marca

• Equirria – w tym dniu na Polu Marsowym odbywały się wyścigi konne dla uczczenia święta Marsa, boga wojny.

15 marca

• święto bogini roku zwanej Anna Perenna. Ludzie udawali się na festyn ludowy nad Tyber. Niektórzy wierzyli, że przeżyją tyle lat, ile kielichów wina zdołają wypić
• Idy marcowe – święto, poświęcone jednemu z najważniejszych rzymskich bogów – Marsowi, czyli greckiemu Aresowi. Odprawiano wtedy uroczystości i parady wojskowe, a Senat miał dzień wolny od obrad.

16-17 marca

• Przeprowadzano obrzędy Argei. Ceremoniał miał miejsce w dniach 16 i 17 marca oraz 14 i 15 maja. W czasach Augusta cel tych obrzędów był niejasny nawet dla samych Rzymian. W maju odbywała się procesja kapłanów pontyfików, westalek i pretorów wokół cyrku, która przechodziła przez 27 stacji (sacella lub sacraria), gdzie na każdej z nich zabierano ze sobą figurę ludzką wykonaną z trzciny i słomy. Po tym jak wszystkie stacje zostały zaliczone procesja udawała się do Pons Sublicius, najstarszego znanego mostu w Rzymie, gdzie zebrane kukły były wrzucane do Tybru. Według Owidiusza rytuał ten ustanowiono, jako formę przypodobania się Saturnowi lub Tiberinusowi. Nie znamy jednak dokładnego powodu powstania ceremonii.

17 marca

• Agonalia (również 9 stycznia, 21 maja i 11 grudnia);
• Liberalia – był to festiwal poświęcony bóstwu rzymskiemu – Liberowi, którego kult wywodził się ze środkowej Italii. Jego kult był początkowo związany z końmi i zbożem. W późniejszym okresie Liber był utożsamiony z greckim Dionizosem. Tego dnia czczono także Liberę, małżonkę wspomnianego boga. Dzień Liberaliów był to czas swobody wypowiedzi oraz wstępowania 15-16 letnich chłopców w świat dorosłych (pozbywali się oni bulla praetexta).

19-23 marca

• Quinquatrus lub Quinquatria – święto początkowo poświęcone Marsowi. Z czasem, gdy Minerwa zaczęła patronować rzemieślnikom i cechy rzemieślnicze otrzymały na Awentynie swoje święte miejsce, Quinquatrus zmieniły swój charakter i stały się świętem rzemieślników oraz uczącej się młodzieży (składała ona swoim nauczycielom tzw. minerval, opłatę za naukę). Według Marka Terencjusza Warrona festiwal nazwano tak, gdyż miał on miejsce piątego (quinqu-) dnia pod Idach. W pierwszym dniu Quinquatrus składano ofiary Minerwie, a w czasie wojen w dniu tym przerywano walki. W następnych dniach odbywały się igrzyska gladiatorów, a w ostatnim dniu, w hali szewców (atrium sutorium), odbywało się poświęcenie trąb, tzw. tubilustrium (trąba była instrumentem bogini).

23 marca

• Tubilustrium – w ceremonii ku czci boga Marsa dokonywano oczyszczenia świętych trąb wojennych (tzw. tubae). Oczywiście miało zapewnić zwycięstwa w przyszłych bitwach. Święto miało miejsce także 23 maja.

25 marca

• Hilaria – festiwal obchodzony z okazji następowania równonocy wiosennej i czczenia frygijskiej bogini płodności, urodzaju, wiosny i miast obronnych. Dzień 25 marca był niezwykle pozytywnym dniem, z tego względu że wówczas miały miejsce radosne dni obchodów zmartwychwstania boga wegetacji Attisa – towarzysza Kybele.

31 marca

• święto bogini Luny tożsamej z Dianą.

Kwiecień

1 kwietnia

• Veneralia (połączone często z dniem ku czci Fortuny Virilis [5 kwietnia] i Ceraliami).

4-10 kwietnia

• Ludi Megalenses – urządzano igrzyska ku czci bogini Kybele, Wielkiej Matki.

12-19 kwietnia

• Cerealia (święto Ceres, również 18 listopada) – połączone było z igrzyskami (ludi Cereales). Owidiusz wspomina, że w czasie Ceraliów do ogonów lisów przywiązywano małe, palące się pochodnie. Zwierzęta były następnie wypuszczane na arenę Circus Maximus. Nieznane są powody takiego rytuału. Uważa się, że taki zabieg wpływał pozytywnie na wzrost plonów i chronił je przed wszelkimi chorobami. Owidiusz podaje wytłumaczenie tego rytuału w mitycznej historii. Chłopiec z prowincji przyłapał lisa na wykradaniu kurczaków. Zdecydował się go podpalić, nie przewidział jednak, że zwierzę ruszy na pole i spali wszystkie plony poświęcone bogini Ceres.

12-19 kwietnia

• Ludi Ceriales – urządzano igrzyska ku czci bogini Cerery, pani zbóż. W czasie ludi Ceriales miały miejsce igrzyska (ludi circenses), zabawy, wyścigi rydwanów, a od 175 roku p.n.e. także występy teatralne (ludi scaenici).

13 kwietnia

• idy kwietniowe; święto Jowisza.

15 kwietnia

• Fordicidia.

21 kwietnia

• Parilia – były świętem ludowym, w czasie którego dokonywano rytualnego oczyszczenia owiec, mającego ustrzec stada przed zarazą. Potem obchodzono je także w Rzymie, ponieważ dzień ten uważano za datę założenia miasta. Każda dzielnica Rzymu urządzała własne obchody. Rozpalano ogniska, do których wrzucano drobne ofiary. Odważniejsi tańczyli w płomieniach. Parilia kończyły się wielkim świętem ulicznym.

23-28 kwietnia

• Vinalia – festiwale zbiorów wina i ogrodów, które odbywały się na cześć Jowisza i Wenus. Tego dnia miały miejsce tzw. pierwsze Winalia (Vinalia prima lub Vinalia Priora), które miały charakter dziękczynny za poprzednie, dobre zbiory oraz błagalny o obfite plony w tym roku. Innego dnia – 19 sierpnia miały miejsce tzw. wiejskie Winalia (Rustic Vinalia), które obchodzono przed zbiorami i wyciskaniem winogron.

25 kwietnia

• Robigalia – dawniejsze święto ku czci bóstw Robigo i Robigusa. Wedle tradycji ustanowione przez Numę Pompiliusza. Robigo był według Rzymian bóstwem, odpowiedzialnym za zabezpieczenie plonów przed tzw. rdzą zbożową, która niszczyła ogromne ilości pól. Podczas Robigaliów orszak wiernych udawał się do świętego gaju, gdzie flamen Quirinalis składał ofiarę z rudego psa i owcy, co miało uchronić plony przed nieurodzajem. Następnie urządzano wyścigi (ludi cursoribus) na cześć Marsa i Robigo. Odbywały się dwa rodzaje wyścigów: młodsi uczestnicy prowadzili dwu-konne rydwany (biga), by bardziej doświadczeni zasiadali w cztero-konnym (quadriga).

28 kwietnia – 3 maja

• Ludi Florales – święto przypominało karnawał, obchodzone ku czci bogini kwiatów i płodności. Zwano je także Floralia. Ludzie tańczyli przybrani barwnymi gilandami. Na stołach układano stosy kwiatów.

Maj

1 maja

• obchodzono święto Bona Dea (również początek grudnia); Laribius (również 15 maja).

9, 11 i 13 maja

• Lemuralia (Lemuria).

14-15 maja

• Przeprowadzano obrzędy Argei. Ceremoniał miał miejsce w dniach 16 i 17 marca oraz 14 i 15 maja. W czasach Augusta cel tych obrzędów był niejasny nawet dla samych Rzymian. W maju odbywała się procesja kapłanów pontyfików, westalek i pretorów wokół cyrku, która przechodziła przez 27 stacji (sacella lub sacraria), gdzie na każdej z nich zabierano ze sobą figurę ludzką wykonaną z trzciny i słomy. Po tym jak wszystkie stacje zostały zaliczone procesja udawała się do Pons Sublicius, najstarszego znanego mostu w Rzymie, gdzie zebrane kukły były wrzucane do Tybru. Według Owidiusza rytuał ten ustanowiono, jako formę przypodobania się Saturnowi lub Tiberinusowi. Nie znamy jednak dokładnego powodu powstania ceremonii.

15 maja

• Obchodzono dzień rzeki Tybru. Tego dnia westalki składały ofiary ku czci Tyber, aby w ten sposób zapewnić stały dopływ wody na pozostały okres upraw.
• Merkuralia (Mercuralia) – znane jako Festiwal Merkurego. Merkury był bogiem kupców i handlu. Tego dnia handlarze pokrapiali swoje głowy, statki, towar i biznes wodą pobraną ze studni w Porta Capena. Czynili tak, aby liczyć na przychylność swojego opiekuna w handlu.

21 maja

• święto Vedovusa w ramach Agonalii – Agonalia (również: 9 stycznia, 17 marca i 11 grudnia).

23 maja

• Tubilustrium (również 23 marca). Było to święto muzyków, ku czci Wulkana, odpowiedzialnego za proces wytwarzania trąb, podczas którego święcono trąby i trąbki używane najczęściej podczas ceremonii publicznych i religijnych.

25 maja

• święto Fortuny.

29 maja

• Ambarvalia.

Czerwiec

1 czerwca

• święto Junony (również 7 lipca, jako Nonae Caprotinae); święto Marsa; Tempestatibus; Dzień Carny.

3 czerwca

• święto Bellony.

4 czerwca

• święto Herkulesa (również 29 czerwca).

5 czerwca

• święto Sancusa.

7 czerwca

• obchodzono święto Vesta Asperit. Był to festiwal poświęcony bogini zdrowia, który zaczynał się dnia 7 czerwca a trwał do dnia 15. W tym czasie miały miejsce liczne celebracje na cześć Vesta Asperit, podczas których piekarze i młynarze nie pracowali i dekorowali swoje młyny czy muły pociągowe fiołkami i innymi mniejszymi kwiatkami.
• święto Tiberinusa.

8 czerwca

• święto Mens Bony – Mons Bona („Dobra Myśl”), bogini symbolizująca jasność umysłu i spokój ducha. Jej kult był szczególnie popularny wśród plebejuszy, wyzwoleńców i niewolników. Świątynię ku jej czci postawiono w 217 roku p.n.e. na Kapitolu za radą Ksiąg Sybilińskich. Poświęcono ją w roku 215 p.n.e.

9 czerwca

• Vestalia – kobiety zamężne wybierały się do świątyni Westy, niosąc w daże pożywienie dla bogini. Westalia były świętem piekarzy i młynarzy, ponieważ westalki wyrabiały chleb z solonej mąki (mola salsa). Vestalia były też dniem odpoczynku dla niewolników zatrudnionych przy ciężkiej pracy w młynach przy obracaniu żaren.

11 czerwca

• Matralia (święto Mater Matuty).

13-15 czerwca

• Quinquadratus.

19 czerwca

• święto Minerwy (również 19 marca i 19 września) – był to czas, kiedy Rzymianie składali dary na cześć Minerwy – bogini mądrości, sztuki i rzemiosła.

20 czerwca

• święto Summanusa.

24 czerwca

• Fors Fortuna – święto ku czci bogini Fortuny, wielkie święto publiczne. Ludzie płyneli w dój Tybru, aby przyglądac się składaniu ofiar w dwóch świątyniach Fortuny leżącej poza Rzymem. Resztę dnia spędzali na festynie, racząc się winem.

25-26 czerwca

• Ludi Quinquennales.

27 czerwca

• Jupiter Stator

29 czerwca

• święto Herkulesa (również 4 czerwca) i Muz.

Lipiec

5 lipca

• Poplifugia lub populifugia – święto ku uczczeniu ucieczki Rzymian przed nieoczekiwanym najazdem mieszkańców Ficuleae i Fidenae (według Makrobiusza byli to Tuskańczycy; Plutarch twierdzi, że po prostu „Latynowie”), po tym jak Rzym został złupiony i spalony przez Galów w roku 390 p.n.e. W czasach Republiki niektórzy Rzymianie sami nie znali znaczenia tego święta. Warron wspomina, że 5 lipca obchodzący święto Rzymianie uciekali nagle z wrzaskiem. Dziwnym jest jednak fakt, jakoby dumni Rzymianie chcieli świętować swoje tchórzostwo. Dlatego też Plutarch uważa, że świętowano tego dnia w rzeczywistości wstąpienie do niebios pierwszego króla – Romulusa. Dwa dni później – 7 lipca – Rzymianie mieli już podobno świętować zwycięstwo nad wrogiem –tzw. Nonae Caprotinae lub święto Juno Caprotinae.

6-13 lipca

• Ludi Apollinares – w czasach republiki święto to łączyło się z ceremoniami religijnymi ku czci Apollina. Po raz pierwszy festiwal miał miejsce w 212 roku p.n.e. na cześć Apolla, boga uzdrawiania (zwłaszcza że był czas wojny punickiej), i trwał jeden dzień – 13 lipca. Z czasem święto wydłużyło się aż do ośmiu dni, gdzie dwa dni przeznaczone były na występy teatralne, dwa na igrzyska w amfiteatrze, a resztę dni na targi i jarmarki. W okresie Cesarstwa Ludi Apollinares były jedynie pretekstem do urządzenia pokazów teatralnych, igrzysk i wyścigów, i by w ten sposób przypodobać się tłumowi. Świętujący Rzymianie zwykli nosić w czasie festiwalu wieńce na głowach.

7 lipca

• Nonae Caprotinae (święto Junony, również 1 czerwca).

15 lipca

• Święto Dioskurów – święto ku czci Kastora i Polluksa, boskich bliźniąt i synów (wg jednej wersji) Zeusa. Kult Dioskurów przeszedł do starożytnego Rzymu poprzez wpływ greckich kolonii na południu Italii i zdobył duże poparcie z racji ich podobieństwa do rodowitych rzymskich bliźniaków, synów Marsa. 15 lipca był podobno dniem, w którym Dioskurowie zstąpili z niebios by pomóc wygrać Rzymianom z ich wrogami i osobiście zanieśli wieści o wygranej do Rzymu.

23 lipca

• Neptunalia – według niektórych antycznych źródeł tego dnia starożytni Rzymianie obchodzili święta ku czci Neptuna, boga mórz. Z bliżej nieokreślonych powodów niewiele się zachowało na ich temat, ale jest mowa o jakichś grach/igrzyskach i o budowaniu lepianek/namiotów/chatek, pod którymi lud świętował. Przyczyną tak nikłych wzmianek jest pewnie to, że tak Neptun jak i morza odgrywały relatywnie małą rolę w życiu Rzymian.

25 lipca

• Furinalia – mało znany festiwal ku czci Furriny. Tak jak o obchodach święta, jak i o samej bogini wiadomo dziś bardzo mało – wiadomo jedynie, że Cyceron przyrównywał ją do Furii (choć zapewne jedynie z powodu podobieństwa imienia), a badania etymologiczne zdają się twierdzić, że pierwotnie Furrina była bóstwem kojarzonym z wiosną.

Sierpień

12 sierpnia

• bóg Merkury znany był ze swoich oszustw i przebiegłości. Był szczególnie popularny wśród ludzi interesu i kupców, którzy płacili 10% swoich dochodów na rzecz świątyni tego boga. Za te pieniądze organizowano święto publiczne przypadające w tym dniu; święto Herkulesa.

13 sierpnia

• Nemoralia – było to święto bogini Diany. Niewolnicy mieli dzień wolny. W dniu tym oddawali oni cześć bogini Diane w świątyni na Awentynie, zgodnie z tradycją, która głosiła, że zbudował ja król Serwiusz Tulliusz, pochodzenia niewolniczego. Ponadto tego dnia wszystkie kobiety tradycyjnie myły włosy.
• Vertumnalia – święto boga Vertumnusa i bogini Pomony.

17 sierpnia

• Portunalia.

18 sierpnia

• Consualia – festiwal miał miejsce dwukrotnie: 21 sierpnia i 15 grudnia. Tego dnia Rzymianie czcili Consusa, boga opiekującego się ziarnem zgromadzonym w spichlerzach albo Neptunusa Equestrisa. Według Plutarcha Neptunus Equestris i Consus były to różne nazwy na tego samego boga. Co roku odsłaniano ołtarz poświęcony bóstwu, i który został pogrzebany w Circus Maximus. Pierwszym, który według tradycji odnalazł ołtarz był Romulus. Podczas consualiów wszystkie konie, osły i muły były ozdabiane wieńcami i zwalniane od pracy. W Circus Maximus odbywały się wówczas wyścigi konne, zaś w jego podziemiach składano ofiary na ołtarzu Consusa, udostępnianym tylko w czasie tego święta. Wedle rzymskich podań właśnie podczas Consualiów miało dojść do porwania Sabinek. Święto miało charakter rolniczy oraz archaiczny i symbolizowało koniec zbiorów.

19 sierpnia

• Vinalia Rustica – tego dnia świętowano zbiory winogron, warzyw i czas płodności natury. W czasie święta, ogródki, targi i winnice były poświęcane najstarszej formie Wenus – Venus Obsequens. Celem święta było poproszenie Jowisza, aby ten nie sprowadzał sztormów, gradu, silnych opadów lub powodzi zanim winogrona nie dojrzeją. Ponadto pytano go o to, kiedy będzie najlepszy czas na żniwa. Tego samego dnia czczono Wenus jako boginię wegetacji i ogrodów.

23 sierpnia

• Vulcanalia – święto ku czci Wulkana, boga ognia. W tym czasie czczono także inne bóstwa: Maia, Hora i Ops. Świątynia Wulkana w Rzymie zlokalizowana była na Forum Romanum u podnóża Kapitolu. Przybytek Wulkana znajdował się także na Polu Marsowym. Co ciekawe etruscy kapłani (haruspikowie) zalecali Rzymianom, by świątynia Wulkana powinna być zawsze poza granicami miasta.

25 sierpnia

• Opiconsivia (święto Ops Consivii) – święto ku czci Ops, rzymskiej bogini płodności, urodzaju i bogactwa, czczonej także jako opiekunka rolnictwa. Święto symbolizowało koniec zbiorów, a podobne święto miało miejsce dnia 19 grudnia, kiedy to świętowano przechowywanie zboża. Nierzadko święto kojarzono także z Consus, opiekunem ziaren i podziemnych pojemników do przechowywania pożywienia (silosy). W czasie festiwalu, Westalki i Pontifex Maximus, ubrany w białe szaty i niosący praefericulum – wykonaną z brązu misę do składania ofiar, wchodzili do świątyni bóstwa w Regii. W dawnych czasach rzymskich festiwal odbywał się w głównym miejscu magazynowania ziarna w stolicy.

27 sierpnia

• Volturnalia – święto obchodzone w celu ochrony wciąż dojrzewających owoców przed zepsuciem w gorących południowo-wschodnich wiatrach (często występujących w tej porze roku). W czasie święta czczono Volturnusa, boga rzecznego i południowo-wschodniego wiatru.

Wrzesień

1 września

• Obchodzono święto Jupitera Libera, boga kreatywności i Juno Reginy. Oba bóstwa należały do tzw. “Triady kapitolińskiej”.

5-19 września

• Ludi Romani – najważniejszy festiwal rzymski, nazywany także Ludi Magni. Początkowo w czasie święta organizowano igrzyska, wyścigi i widowiska teatralne dla uczczenia boga Jowisza, później jednak znaczenie religijne święta zostało zapomniane. Dnia 13 września (pierwotnie wtedy tylko miało miejsce święto) składano w świątyni Jowisza ofiarę z krowy, zaś cały Senat i urzędnicy miejscy uczestniczyli w uczcie. Posąg Jowisza, Junony i Minerwy ubierano i układano na łożach, aby biesiadowali razem ze śmiertelnikami. Następnie procesja udawała się do Circus Maximus, gdzie miały miejsce igrzyska. Święto ustanowić miał Tarkwiniusz Stary po zdobyciu miasta Apiolae lub jak zaznaczają Dionizjusz z Halikarnasu i Cyceron po zwycięstwie Rzymian nad Latynami w bitwie nad jeziorem Regillus w 496 roku p.n.e. (tzw. votum). Święto obchodzić zaczęto corocznie od 366 p.n.e.
• Miał miejsce festiwal Jupitera Statora, który obchodzony był także 27 czerwca.

13 września

• idy wrześniowe; święto Jowisza Kapitolińskiego, Junony i Minerwy.

26 września

• święto ku czci Venus Genetrix (Wenus rodzicielki). Obchodzone za sprawą Juliusza Cezara, który twierdził, że zawdzięcza jej łaskę i boską opiekę; ponadto uważano, że dynastia julijska wywodziła się od Wenus. Po raz pierwszy święto miało miejsce w 46 roku p.n.e. w świątyni Venus Genetrix na Forum Cezara.

Październik

6 października

• Dies ater – (tzw. „czarny dzień”) dla uczczenia klęski Rzymian pod Arausio, która miała miejsce dnia 6 października 105 roku p.n.e. przeciwko plemionom Cymbrów i Teutonów. Prawie wszyscy Rzymianie biorący udział w bitwie zginęli – około 80 tysięcy żołnierzy.

9 października

• święto ku czci Venus Victrix („Wenus Zwycięskiej”).

11 października

• Meditrinalia – święto rzymskie o niejasnym znaczeniu, które zapewne podyktowane było chęcią uhonorowania nowych zbiorów winogron. Wówczas to oddawano się spożywaniu wina z nowych roczników, czym chciano zyskać sobie przychylność bogów. Wiadomym jest, że festiwal ten powiązany był z Jowiszem i pełnił ważną rolę w obrządkach Rzymian.

13 października

• Fontinalia – było to święto źródeł ku czci boga Fonsa, w czasie którego dekorowano fontanny kwiatami i rzucano ich płatkami do wody. W Italii lato było niezwykle duszne stąd też Rzymianie liczyli na opatrzność swojego boga, który ześle regularne deszcze i zapewni obfite plony;

15 października

• idy październikowe
• na cześć boga wojny Marsa odbywał się rytuał Equus October. Rytuał ten kończył sezon prac rolnych oraz kampanii wojskowych. Obrzęd miał miejsce w czasie jednego z trzech wyścigów rydwanów na cześć Marsa (tzw. Equirria). Dwukonne zaprzęgi (bigae) rywalizowały ze sobą na torze na Polu Marsa (Campus Martius). Koń, należący do zwycięskiego rydwanu, a znajdujący się z prawej strony był przebijany włócznią i składany w ofierze. Głowa konia (caput) i ogon (cauda) były odcinane i wykorzystywane osobno w poszczególnych etapach ceremonii. Naukowcy uważają, że wiele aspektów obrzędu przyjęto od Etrusków.

19 października

• Armilustrium.

Listopad

4-17 listopada

• Ludi Plebeii – święto na cześć Jowisza, które trwało do 17 listopada. To święto religijne uświetniało plebejską wolność polityczną – albo wypędzenie ostatniego króla, albo zniesienie dominacji patrycjuszy. W czasie tego święta miała miejsce festa ku czci Jowisza (13 listopada), Epulum lovis – parada jazdy (14 listopada) oraz odbywały się widowiska teatralne (ludi scaenici), wyścigi i igrzyska – ludi circenses (15-17 listopada). Ludi ustanowiono w roku 216 p.n.e., a odbywały się w Circus Flaminius, aż do IV wieku n.e.

13 listopada

• Obchodzono idy listopadowe, w czasie których miał miejsce festiwal ku czci Jowisza (Epulum Jovis). W czasie festiwalu zapraszano triadę bogów (Junonę, Minerwę i Jowisza), którzy towarzyszyli śmiertelnikom pod postacią posągów w czasie uczty. Jeśli świętowano w domu pomniki umieszczano często na ekskluzywnych sofach (pulvinaria) w najważniejszym miejscu przy stole. W czasie kolacji podawano najlepsze dania i wino, aby zdobyć sobie przychylność bogów.
• Obchodzono święto Feroniae ku czci bogini Feroni opiekującej się polami, lasami, gajami i źródłami.

18 listopada

• święto Ceres (również 10-19 kwietnia, jako Cerealia). Ponadto rozpoczynały się targi i jarmarki (mercatus), które trwały do 20 listopada. Cyceron wspomina, że Numa Pompiliusz, w półlegendarny król Rzymu, ustanowił mercatus w celu ułatwienia handlu i powiązał go z ludi Cereales. Od tego momentu na rynkach gromadziło się więcej ludzi.

24 listopada

• Brumalia – trwające miesiąc święto na część Bachusa lub Saturna/Kronosa. Uważa się, że jego obchody rozpoczął pierwszy król Rzymu – Romulus. Legendarny władca miał podobno zabawiać senatorów, wojsko i służbę przez cały miesiąc. W tym celu zapraszał kolejne osobistości na zabawy, w zależności od tego, do którego dnia byli przypisani na listach. Zachęcał do podobnych działań senatorów, którzy mieli otaczać opieką swoich podwładnych. Ponadto w czasie Brumaliów składano w ofierze bogini Demeter i Kronosowi świnię (hodowcy), a Dionizosowi kozę (rolnicy uprawiający winorośl) – koza uważana była za wroga wina; w tym celu wyrabiano z jej skóry worek pełen powietrza i skakano po nim. Zwykli mieszkańcy Rzymu z kolei składali dary Ceres (wino, oliwę z oliwek, miód i zboże) kapłanom bogini. W czasie festiwalu panował wesoły nastrój, a świętujący bawili się przy winie. Nazwa święta pochodzi od słowa: bruma, czyli „najkrótszy dzień”. Rzymianie skupiający się na wojsku, rolnictwie i polowaniu listopadowe krótkie dni uważali za okres odpoczynku od codziennych zadań. Podczas tego święta wróżono przepowiednie na resztę zimy. Święto obchodzono aż do VI wieku n.e., kiedy do uznano je za pogańskie i nie godne.

29 listopada

• święto Minerwy; święto tkaczy (również 19 czerwca).

Grudzień

3 grudnia

• obchodzono święto Bona Dea („Dobrej Bogini”). Było to rzymskie święto na cześć rzymskiego bożka agrarnego, Bona Dea, córki Faunusa. Święto to czciły tylko kobiety, ze względu na charakter samej Bony Dea – bogini będącej jednocześnie dziewiczą i odpowiadającą za płodność kobiet.

5 grudnia

• Faunalia

• Święto Tiberinusa

10 grudnia

• Lux Mundi – festiwal ku czci Libertas.

11 grudnia

• Agonalia – święto ku czci boga Słońca Sola Indigesa.

15 grudnia

• Consualia – festiwal miał miejsce dwukrotnie: 21 sierpnia i 15 grudnia. Tego dnia Rzymianie czcili Consusa, boga opiekującego się ziarnem zgromadzonym w spichlerzach albo Neptunusa Equestrisa. Według Plutarcha Neptunus Equestris i Consus były to różne nazwy na tego samego boga. Co roku odsłaniano ołtarz poświęcony bóstwu, i który został pogrzebany w Circus Maximus. Pierwszym, który według tradycji odnalazł ołtarz był Romulus. Podczas consualiów wszystkie konie, osły i muły były ozdabiane wieńcami i zwalniane od pracy. W Circus Maximus odbywały się wówczas wyścigi konne, zaś w jego podziemiach składano ofiary na ołtarzu Consusa, udostępnianym tylko w czasie tego święta. Wedle rzymskich podań właśnie podczas Consualiów miało dojść do porwania Sabinek. Święto miało charakter rolniczy oraz archaiczny i symbolizowało koniec zbiorów.

17-23 grudnia

• Saturnalia – było to doroczne święto ku czci boga rolnictwa Saturna. Obchodzone było od 17 do 23 grudnia. Było to święto pojednania i równości. Najważniejszym obrzędem tego dnia było to, że panowie i niewolnicy zamieniali się na jeden dzień rolami (właściciele usługiwali niewolnikom, czy żołnierze dowodzili centurionami). W czasie świąt zawieszano prowadzenie wszelkiej działalności gospodarczej; wolne było od pracy, obowiązków publicznych. Czas wypełniony był oficjalnymi ceremoniami i domowymi obrzędami ku czci bogów, wystawnymi bankietami, rodzinnymi ucztami, rozdawaniem prezentów. W czasie święta Saturnowi składano ofiary, a orszaki weselących się ludzi zmierzały przez całe miasto na uczty i zabawy. W ofierze zabijano prosięta, a następnego dnia jedzono je podczas obiadu, w czasie którego panowie usługiwali swych niewolników. Ojców rodzin obdarzano podarkami – głównie woskowymi świecami i glinianymi figurkami (jako symbol ofiar z ludzi składanych Saturnowi we wcześniejszych czasach). Festiwal miał wesoły charakter. Dzień 17 grudnia ten upamiętniał postawienie w Rzymie świątyni Saturnowi, odpowiednikowi greckiego Kronosa. Miało to w oryginale miejsce właśnie tego dnia, jednak przez lata święto się przedłużało, aż w końcu trwało aż do 23 grudnia, kończąc się tuż przed Sol Invictus. Z czasem święto zostało wydłużone do 25 grudnia. We wczesnym okresie Saturnalia trwały tylko dzień, ale potem świętowano nawet przez siedem dni.
  Ostatni dzień święta – 23 grudnia nazywany był Sigillaria (dosłownie: święto statuetek). Tego dnia obdarowywano się tzw. sigillaria, czyli tradycyjnymi prezentami: wytworami garncarskimi lub glinianymi figurkami, z których dzieci ustawiały scenki przedstawiające życie przodków. Osoba, która sprzedawała takie produkty nazywała się sigillarius. W czasie święta pozdrawiano się słowami: Io Saturnalia!.

23 grudnia

• Larentalia – święto na cześć bogini Accy Larentii. Tego dnia kapłan Kwiryna składał ofiary Manom w wąwozie Velabrum między Palatynem i Kapitolem, gdzie miał się znajdować rzekomy grób Accy Larentii.

25 grudnia

• Dies Natalis Solis Invicti („Narodziny Niepokonanego Słońca”). Sol Invictus było starożytnym kultem, wywodzącym się z Persji, jednak czczonym głównie w Rzymie, skąd też otrzymało swoją nazwę. Kult wprowadził cesarz Aurelian w 274 roku n.e.
  Było ono poświęcone Mitrze, utożsamianemu z rzymskim bogiem Solem, czyli Słońcem. Święto upamiętniało jego narodziny w górach Zagros. Rzymianie w ten dzień obdarowywali się nawzajem podarkami i składali sobie życzenia, całowali się pod jemiołą.
  Aby zastąpić święta pogańskie, władze chrześcijańskie zdecydowały się umiejscowić Narodzenie Chrystusa właśnie pod tą datą – wskazuje to komentarz do XII-wiecznej relacji Dionizego bar Salibi, który mówi o tym, że było zwyczajem pogan świętować tego dnia (25 XII) narodziny Słońca. W związku z zakorzenionym w świadomości ludzi przywiązaniem do świąt w tym okresie, zdecydowano się na obchody narodzin Chrystusa właśnie 25 XII. Co ciekawe – w litanii do Najświętszego Imienia Jezus (powstałej prawdopodobnie w XV wieku), znajdziemy określenie Jezusa „słońcem sprawiedliwości”.

Święta wiejskie

Fresk rzymski ukazujący mężczyzn ubranych w toga praetexta, z bordowymi brzegami. Scena ukazuje zapewne moment świętowania festiwalu Compitalia.

Wśród licznych świąt stałych przeważały te, które były najstarszymi w kalendarzu rzymskim, a mianowicie święta bóstw wiejskich i rolniczych. Gminy wiejskie obchodziły w styczniu (powtarzane 21 maja) święta zasiewów (dies sementivae) ku czci Cerery i Tellus, bóstw opiekujących się plonami. Najpopularniejsze z tych dni były Paganalia (lub feriae Paganicae – od pagus czyli „gmina”) w dniach 24-25. W pierwszym dniu składano ofiarę z wieprza bogini Tellus, w drugim ofiarowywano Cererze orkisz. Święta te były niejako zakończeniem wszelkich prac związanych ze zbożem, a rozpoczęciem, czy przygotowaniem do prac wiosennych.

W lutym, miesiącu oczyszczenia, z czym łączy się nazwa Februarius (februum – środek oczyszczania od zmazy) obchodzono dnia 15 święto pasterskie, związane z rodami Kwinkcjuszów i Fabiuszów – Lupercalia. Miały one przedostać się do Italii za pośrednictwem Euandra z Arkadii, gdzie czczono Pana – bóstwo pasterskie.
W święta bóstw wiejskich obfitował wiosenny kwiecień. Oprócz Ludi Ceriales obchodzono 15 kwietnia Fordicidia składając ofiary Matce Ziemi (Tellus Mater) ofiarę z krowy i jej płodu, by już w okresie, gdy budzi się przyroda do życia i zasiewy zaczynają kiełkować, zapewnić sobie urodzaj.

Przeczytaj więcej

Wojna domowa Cezara z Pompejuszem Wojny drugiego triumwiratu Agrypina Młodsza Wojny galijskie Lucjusz Licyniusz Lukullus