Prawo dwunastu tablic (Lex Duodecim Tabularum) było pierwszą kodyfikacją prawa rzymskiego dokonaną w latach 451-449 p.n.e. Było to niewątpliwie największe zwycięstwo plebejuszy nad arystokracją. Początków utworzenia Prawa XII Tablic należy się dopatrywać we wczesnej republice. Rzym rządzony przez patrycjuszy charakteryzował się niesprawiedliwością społeczną. Bogaci, którzy reprezentowani byli przez Senat mogli się nie obawiać, że utracą swoje uprawnienia. Sytuacja ta była o tyle niewygodna dla plebsu, że nie posiadał on żadnej reprezentacji na forum ustawodawczym. Jednym z postulatów plebejuszy było spisanie prawa zwyczajowego. Jego znajomość i interpretacja zarezerwowane były dla pontyfików wywodzących się z patrycjuszy, co umacniało ich władzę. Zwycięstwo plebejuszy nad patrycjuszami, którzy podobno wywędrowali z Rzymu na Górę Świętą w 494 roku p.n.e., umożliwiło im powołanie tzw. trybuna ludowego (tribunus plebis). Urzędnicy ci mieli reprezentować społeczność plebejską przed państwem patrycjuszowskim. Zmiany w państwie były kontynuowane.
Powodzenie w walce z arystokracją zachęciło lud do wysunięcia dalszych żądań. W efekcie doprowadzono do spisania prawa, w tym prawa karnego, które było szczególnie niewygodne dla plebsu. Stworzenia pisanego prawa podjęła się specjalna komisja złożona z 10 patrycjuszy (Decemviri legibus scribundis – stąd zwanych decemwirami) w 451 roku p.n.e. Kodyfikacja trwała od 451 do 449 roku p.n.e. Opieszałość komisji, spowodowała tzw. II secesję plebejuszy. Z obawy o wybuch wojny domowej patrycjusze zgodzili się powołać drugą komisję, do której dopuszczono dwóch plebejuszy. Komisje wybrały się do Grecji, celem zaczerpnięcia z obowiązujących w miastach greckich praw elementów do tworzonej właśnie ustawy i w 449 roku p.n.e. spisane prawo zostało uroczyście proklamowane przez konsulów. Dokument ten, zawierał spisane prawa zwyczajowe, które w znacznym stopniu ograniczyły siłę i działania patrycjuszy. Prawa te opublikowano na dwunastu spiżowych tablicach (leges duodecim tabularum) i wywieszono na widok publiczny na Forum Romanum, aby mógł być znany wszystkim obywatelom. Prawo obejmowało prawo prywatne, pewne przepisy prawa karnego oraz prawo sakralne. Prawo XII Tablic nie zniosło podziału między patrycjuszami, a plebejuszami, jednak zlikwidowało dowolność w interpretowaniu prawa przez patrycjuszy. Po dziś dzień służy on za wzór do tworzenia konstytucji w demokratycznych państwach. Jeśli Greków postrzegano jako niedościgłych twórców kultury, to mieszkańców znad Tybru podziwiano za ich dokonania w zakresie stanowienia i rozwoju prawa.
Spisanie prawa zwyczajowego pociągnęło za sobą dalsze przekształcanie się republiki. Powołano kolejne urzędy oraz zwiększono uprawnienia Zgromadzenia Ludowego, co wyraźnie wzmocniło struktury państwowości.
Oryginalne tablice dość szybko zaginęły, a do dzisiejszych czasów nie przetrwała również pierwotna treść prawa znamy je jedynie z rekonstrukcji na podstawie rzymskiej literatury prawniczej i gramatycznej (gramatycy przytaczali fragmenty ustawy dla zobrazowania dawnych form wyrazów). Znaczenie „prawa XII tablic” nie ograniczało się do politycznego zwycięstwa plebejuszy. Wprowadziło procedurę sądową (proces legislacyjny) -„Jeśli wzywają do sądu, niech idzie”.
Zapoczątkowało dynamiczny rozwój prawa rzymskiego. Początkowo, do czasów Gnejusza Flawiusza, jego interpretacją zajmowało się kolegium pontyfików. Ustawa XII tablic była jednym z podstawowych źródeł prawa rzymskiego. Tytus Liwiusz (3, 34) określał ją jako fons omnis publici privatimque iuris (źródło wszelkiego prawa publicznego i prywatnego). Pomimo faktu, że niektóre przepisy z czasem wychodziły z użycia, sama ustawa nigdy nie została uchylona. Justynian traktował ją jako wciąż obowiązującą, podział Kodeksu na 12 ksiąg nawiązywał do 12 tablic.
W okresie królewskim prawo było podzielone na ius (prawo świeckie) i fas (prawo boskie). Ustawa XII tablic świadczy o zwycięstwie tego pierwszego.
Według znanych rekonstrukcji, ustawa XII tablic miała następujący porządek:
- Tablice I, II, III – prawo procesowe (np. Si in ius vocat est ito = jeśli zostałeś wezwany na sąd, to się staw; uprzywilejowanie obywateli zamożnych – ręczycielem posiadacza mógł być tylko inny posiadacz; instytucja nexum – surowa odpowiedzialność osobista dłużnika).
- Tablice IV i część V – organizacja wewnętrzna rodziny rzymskiej (np. ojciec nie może sprzedać syna więcej niż 3 razy).
- Część tablicy V – spadkobranie (np. zasady dziedziczenia testamentowego).
- Tablica VI – stosunki gospodarcze między rodzinami rzymskimi (np. obowiązek wykonywania oświadczeń złożonych uroczyście podczas aktu mancypacji).
- Tablica VII – prawa sąsiedzkie (np. zakaz zmiany biegu wody deszczowej na niekorzyść sąsiada).
- Tablica VIII – przestępstwa naruszające prawa obywatela rzymskiego (np. prawo talionu w razie trwałego okaleczenia z możliwością wykupienia się w razie zawarcia ugody, kara 300 asów za lżejsze okaleczenie wolnego i 150 za niewolnika płatnych do rąk jego właściciela, kara 25 asów za obrazę wolnego obywatela).
- Tablice IX i X – prawa sakralne i publiczne (np. zakaz pochówku i spalania zwłok na terenie Rzymu, ograniczenie wystawności pogrzebów).
- Tablice XI i XII – różne przepisy (m. in. zakaz małżeństw patrycjuszy z plebejuszami).
