Rozdziały
Muzyka rzymska była częścią kultury antycznych Rzymian od najwcześniejszych czasów; podobnie jak to miało miejsce w przypadku Grecji. Rzymianie elementy kultury w dużej części czerpali właśnie od Greków; i nie inaczej było w przypadku muzyki.
Muzyka Rzymian wciąż jeszcze nie jest jednak dobrze poznana, mimo istnienia licznych przekazów archeologicznych i pisemnych. Źródła nie sięgają w zbyt odległą przeszłość, najdalej do III wieku p.n.e. Współczesne studia starają się wykazać odrębność muzyki rzymskiej od greckiej i orientalnej, podkreślają znaczenie tradycji etruskiej (w muzyce wojskowej, instrumentach dętych).
Synaulia – rekonstrukcja muzyki starożytnych Rzymian
Wiele zwyczajów, rozpowszechnionych do dziś u narodów romańskich, nawiązuje do praktyk spotykanych u starożytnych Rzymian, a może i wcześniejszych (uroczystości pogrzebowe z muzyką; tradycja juglares, według której mimowie-akrobaci wykonywali pieśni epickie, opowiadające). W odróżnieniu od wielu kultur (np. starożytnego Wschodu) Rzym nie rozwinął tzw. teorii etosu, według której elementy muzyki: rytm, melodia, a nawet poszczególne instrumenty, mają właściwy im ethos, tj. wyraz wpływający na duszę słuchacza. Ponadto słaba była wiara w magiczną siłę muzyki. Praktyka muzyczna miała raczej charakter bardziej użytkowy. Mimo to muzycy zajmowali wysoką pozycję w społeczeństwie i zyskiwali patronat cesarzy.
W starożytnym Rzymie rozróżniano muzykę artystyczną i ludową. Podobnie jak w Grecji, muzyka towarzyszyła poezji i formom dramatycznym, jak mimy czy atellany. Klimat sprzyjał temu, aby grać i śpiewać na otwartej przestrzeni. W Rzymie tragedia nie zyskała popularności. Za to dużym powodzeniem cieszyła się komedia, będąca zlepkiem dialogów i popularnych piosenek. Muzyka ludowa z kolei wykonywana była przede wszystkim na ulicach miast. Istniała ponadto muzyka związana z widowiskami, teatrem i igrzyskami; muzyka rozrywkowa, towarzysząca bankietom; wreszcie muzyka związana z obrzędami (np. z uroczystościami pogrzebowymi). Szczególnie rozwinięta była muzyka wojskowa. Używano na przykład odpowiednich instrumentów i zwrotów melodycznych, oznaczających ofensywę, odwrót lub zwycięstwo (uwarunkowania funkcjonalne były tak silne, że stosowano je nawet w celu wprowadzenia wroga w błąd). Inny typ muzyki wiązał się z uroczystościami i świętami wojskowymi.
Integralną częścią niemal każdej okazji społecznej było wykonanie piosenki (carmen). Na przykład w czasie Ludi saeculares, rzymskiego święta (uroczystość na cześć rozpoczęcia nowego wieku), na zlecenie Oktawiana Augusta w 17 roku p.n.e. mieszany chór dzieci wykonał utwór Horacego – Carmen Saeculare. Pod wpływem Greków, w Rzymie przyjęło się uważać, że muzyka odzwierciedla porządek kosmosu i jest ściśle związana z matematyką i wiedzą.
Muzyka ponadto towarzyszyła w spektaklach nazywanych pantomimus, które był wczesną formą historii baletowej, która łączyła żywy taniec, grę instrumentów oraz śpiew libretto.
Nie jest pewnym czy Rzymianie stosowali zapis muzyczny. Jeśli taki w ogóle stosowali, to z pewnością przejęto metodę grecką zapisu. Używano wówczas czterech liter (w języku polskim są to: A, G, F i C), które odpowiadały serii czterech kolejnych dźwięków. Powyżej liter zaznaczano rytm, który oznaczał długość trwania każdej nuty. Do naszych czasów zachowało się jednak zdecydowanie więcej zapisów greckich, niżeli rzymskich.
Antyczni Rzymianie cenili sobie muzykę, która stanowiła ważny element ich życia. Muzyka była praktykowana i rozwijana, gdyż w ich odczuciu była to forma edukacji. Co więcej, dźwięki towarzyszyły wszelkim ceremoniom religijnym. Organizowano także zawody muzyczne, w których brał udział (według przekazów) sam Neron – w tym celu udał się aż do Grecji.
Muzyka Rzymian była monofoniczna, składająca się z pojedynczych melodii. Grupy rekonstrukcyjne starają się odtworzyć melodie rzymskie. Poniżej kilka z utworów w wykonaniu „Musica Romana”:
Rzymska sztuka przedstawia różne instrumenty dęte, perkusję oraz instrumenty strunowe. Odkrywane są wciąż nowe instrumenty i ich części na terenie byłego Imperium Rzymskiego. Oznacza to, że wraz z ekspansją i podbojem nowych ziem, muzyka rzymska rozprzestrzeniała się na nowe prowincje.
Z instrumentów najbardziej znane i związane z życiem wojskowym były trąby i rogi sygnałowe, w szczególności tuba z brązu lub drewna, obciągana skórą. Na tubie z brązu muzykowano przy zwycięstwie, na tubie z drewna z kolei podczas odwrotu. Znane były ponadto rogi (cornu) z brązu, zgięte w półkole, lituus w kształcie litery „J” oraz buccina (bucina). Z innych aerofonów znane były organy hydrauliczne (aleksandryjskie), a z instrumentów greckich aulos (rzymski tibia) i fletnia Pana (syringa – syrinx). Przed podbojem greckim najpopularniejszymi instrumentami były instrumenty dęte. Często używano trąb, które początkowo nie były zwijane. Po podboju Grecji w Rzymie upowszechniły się zwłaszcza instrumenty takie jak lira czy wspomniany aulos. Muzyka podkreślała sławę i bogactwo, czemu służyło wykorzystanie dużych zespołów wokalnych i instrumentalnych. Wtedy też wykrystalizował się podział na twórców i słuchaczy. Wcześniej muzykę współtworzono. Idiofony występowały w kilku odmianach, najbardziej charakterystyczne było scabellum (kołatka). Instrumenty strunowe (kitary, harfy) były obcego pochodzenia.
Instrumenty dęte
- Tuba była to długa, prosta, wykonana z brązu trąbka, która posiadała odczepiany stożkowy ustnik. Zachowane egzemplarze mają około 1, 3 metra długości. W wojsku instrument ten był wykorzystywany do grania capstrzyków. Tuba wykorzystywana była także w przedstawieniach teatralnych i igrzyskach (ludi).
- Cornu („róg”) był to długi metalowy, rurowy instrument dęty, który zakrzywiał się wokół ciała muzyka i formował literę G. Posiadał stożkowy otwór i ustnik. Trudno jest odróżnić cornu od buccina. Cornu wykorzystywany był dla sygnalizowania wojskowego i na paradach. W wojsku na cornu grał cornicen, który zamieniał rozkazy ustne na dźwiękowe. Instrument ten także był wykorzystywany na igrzyskach i występach teatralnych.
- Tibia (grecki aulos) był to rodzaj fletu, jednak o dwóch rurkach.
- Askaules były to dudy.
- Flety i fletnie Pana
Wykorzystanie instrumentów dętych w armii opisuje Wegecjusz:
Muzyka w legionie grana jest na trąbkach, kornetach i rogach. Trąbka daje znak do ataku i wycofania się. Kornety są używane do regulowania ruchów poszczególnych znaków, trąbki mają jeszcze i to zastosowanie, że służą, kiedy żołnierze przydzieleni są do wszelkich zadań poza swymi znakami., lecz podczas bitwy trąbki i kornety brzmią razem. Classicum, będący szczególnym dźwiękiem buccinae lub rogu jest przeznaczony dla głównodowodzącego i jest używany w obecności całego wojska lub podczas egzekucji żołnierza, jako znak, że dokonuje się to na mocy autorytetu głównodowodzącego. Zwykłe straże i posterunki są zawsze obsadzane i luzowane przez dźwięki trąbki, która też używana jest do kierowania ruchami żołnierzy w grupach roboczych i podczas dni przeglądu [wojska]. Kornety grają ilekroć sztandary bojowe mają zostać zwinięte lub osadzone. Te zasady muszą być dokładnie obserwowane we wszystkich ćwiczeniach i przeglądach tak, aby żołnierze byli w stanie podporządkować się im podczas bitwy, bez wahania wykonując rozkazy przełożonego, to szarżując, to przystając, czy ścigając wroga, czy to wycofując się. Ponieważ powody przekonają nas co jest potrzebne, aby wykonywać w gorączce bitwy, to powinno być wówczas stale praktykowane w czas pokoju.
– Wegecjusz, O sztuce wojskowej
Instrumenty strunowe
- Lira została zapożyczona od Greków, będąć wcześniejszą harfą. Rama instrumentu zrobiona była z drewna lub skorupy żółwia. Od belki do ramy ciągnęły się liczne struny instrumentu. Lira trzymana była w jednej ręce, kiedy grano drugą. Rzymianie stopniowo porzucili ten instrument na rzecz bardziej wyrafinowanej kitary.
- Lutnia była prawdziwym prekursorem kitary (cithara). Lutnia posiadała trzy struny i nie była tak popularna jak lira czy cytra. Była jednak zdecydowanie łatwiejsza w grze.
- Kitara była pierwszym instrumentem muzycznym starożytnych Rzymian. Grywano na niej zarówno na co dzień jak i w konkretnych utworach. Cięższa i większa od liry, kitara umożliwiała grę głośniejszą, delikatniejszą i bardziej przenikliwą. Istniała także możliwość precyzyjnego dostrojenia instrumentu. Uważano że bogowie muzyki, Muzy oraz Apollo, dali muzykom grającym na kitarze umiejętność hipnotyzowania słuchaczy.
Organy
Mozaiki przedstawiają instrumenty, które wyglądają jak krzyżówki dud i organ. Rury były dobrane tak, aby wytworzyć wiele skal dźwięków, znanych wcześniej w Grecji. Nie wiadomo do końca, czy do gry na nich wykorzystywano powietrze z płuc czy inny sposób. Hydrauliczne organy (hydraulis), do gry których wykorzystywano ciśnienie wody, były jednym z najbardziej znaczących osiągnięć technicznych i muzycznych starożytności. Hydraulis towarzyszyły zmaganiom gladiatorów oraz spektaklom scenicznym. Na tym instrumencie grywał także cesarz Neron.
Perkusja
- Różne wariacje drewnianych lub metalowych instrumentów, nazywanych scabellum, które miały wybijać tempo. W użyciu były także różne grzechotki, dzwonki, bębny czy nawet klapki/sandały.
- Bębny i instrumenty perkusyjne, takie jak kotły i kastaniety (egipskie sistrum).
- Sistrum była to grzechotka złożona z pierścieni rozciągniętych w poprzek skrzyżowania prętów metalowej ramy. Często instrument ten wykorzystywano do celów rytualnych.
- Cymbala były to małe talerze: tarcze metalowe z wklęsłymi środkami i wypukłymi bokami. Wykorzystywano te instrumenty razem, obijając je o siebie.
