Rozdziały
Marek Porcjusz Katon (Marcus Porcius Cato) urodził się 234 roku p.n.e. w Tusculum w Lacjum. Był mówcą, politykiem oraz pisarzem rzymskim. Zdolny wódz, administrator oraz mąż stanu. Zwany był Cenzorem (Censorius), Mądrym (Sapiens), Antycznym (Priscus) lub Starszym, aby odróżnić go od jego prawnuka. Jego prawnukiem był Katon Młodszy.
Katon pochodził ze stanu ekwitów. Był propagatorem surowych obyczajów italskich i dawnych cnót rzymskich. Ponadto był zwolennikiem zniszczenia Kartaginy, która w jego opinii zagrażała bezpieczeństwu Rzymu.
Pochodzenie
Jego przodkowie od lat zajmowali się przede wszystkim uprawą roli na italskiej ziemi, co też Katon skutecznie przestrzegał.
Ojciec Katona zdobył reputację odważnego żołnierza, a jego pra-pradziad otrzymał nawet nagrodę za swoją służbę. Miał on podobno przeżyć pięć swoich koni w czasie jednej bitwy. Marek Porcjusz Katon pochodził z nisko sytuowanego rodu Porcia i na początku swojej kariery politycznej traktowany był jako novus homo („nowy człowiek”). Była to lekceważąca nazwa używana przez nobilów na określenie człowieka, który pierwszy w swoim rodzie obejmował urząd dający mu prawo do zasiadania w senacie. Katon od początku cursus honorum świadom był swojej niskiej pozycji i wiedział, że musi wykazać się ambicją. Ze względu na swoje późniejsze osiągnięcia i znaczenie w rzymskiej polityce zaczął być uznawany za założyciela gens Porcia.
Przodkowie Katona nosili jedynie imiona Marek Porcjusz. Plutarch wspomina, że to Katon jako pierwszy zaczął stosować cognomen Priscus, który z czasem został zastąpiony przez Cato – słowo określające praktyczną wiedzę, która jest wynikiem naturalnej przenikliwości, połączonej z doświadczeniem w sprawach cywilnych i politycznych.
Młodość
Kiedy Katon był młodym mężczyzną, po śmierci ojca, odziedziczył małą posesję na ziemiach Sabinów, z dala od swojego rodzinnego domu. Sam swoją młodość opisuje, jako żywot prosty, spędzony: „na prowadzeniu życia oszczędnego, ciężkiego, pracowitego, uprawianiu pola, przekopywaniu ziemi i sianiu na kamieniach i głazach Sabiny”. Spędził tutaj większość swojego dzieciństwa hartując ciało i umysł, ucząc się rolnictwa i ekonomii. W pobliżu jego ziemi znajdował się szałas, w którym mieszkał niejaki Manius Curius Dentatus, który mimo odbycia aż trzech triumfów zdecydował się prowadzić żywot skromny i prawy. Osoba Dentatusa na zawsze pozostała w pamięci młodego Katona, którego chciał za wszelką cenę naśladować.
W 217 roku p.n.e. jak wielu w jego wieku rozpoczął służbę wojskową i wziął udział w II wojnie punickiej. Istnieją pewne rozbieżności wśród historyków co do tego okresu życia Katona. W 214 roku p.n.e. miał on odbywać służbę w Kapui. W wieku 20 lat miał zostać trybunem wojskowym na Sycylii oraz służyć pod wodzą dyktatora Fabiusza Maksimusa w Kampanii. Brał udział w walce o Tarentum w 209 p.n.e. Dwa lata później pod wodzą Klaudiusza Nerona udał się na północ do Lukanii, aby ocenić siły Hazdrubala Barkasa – młodszego brata Hannibala. Podobno działania Katona przysłużyły się do zwycięstwa Rzymian w bitwie nad Metaurusem i wzięcia w niewolę Hazdrubala. Umiejętności Katona pozwoliły mu w krótkim czasie wspiąć się po drabinie wojskowej, a później zdobyć stanowiska urzędnicze.
W czasie wojny Katon znajdował czas, aby udać się do swojej posiadłości, gdzie też oddawał się monotonnej, rolniczej pracy. Ubierał się skromnie i w ocenie sąsiadów był przykładem dobrego gospodarza. Z czasem Katon zaczął brać udział w lokalnych mediacjach, które niekiedy toczyły się przed recuperatores (sędziowie orzekający w sprawach publicznego interesu), co pozwoliło mu zdobyć pewność siebie i nabyć zdolności oratorskie. Warto tu przedstawić opis sylwetki Katona według Plutarcha w dziele „Życie Katona”:
Mówi on, że nigdy nie włożył szaty o wyższej wartości niż 100 drachm, że kiedy był pretorem i konsulem, pił to samo wino co jego niewolnicy, że na targu nie wydał więcej niż 30 asów na jedzenie i że zrobił te zakupy dla dobra miasta oraz po to, by ciało mogło znosić trudy wypraw wojskowych. Dostawszy w spadku różnokolorowy płaszcz babiloński, natychmiast go sprzedał; żadne z jego zabudowań gospodarczych nie było otynkowane; nie kupił nigdy żadnego niewolnika za więcej niż 1, 5 tys. drachm, mówiąc, że nie byli mu potrzebni ładni, delikatni młodzieńcy, lecz pracownicy silni, strażnicy koni i wolarze, i uważał, że kiedy już stali się oni starzy, należało ich sprzedać, by nie żywić ludzi niepotrzebnych.
– Plutarch, Życie Katona Starszego, 4, 4-5.
Ziemie otaczające posiadłość Katona należały do Luciusa Valeriusa Flaccusa, który wywodził się z dobrze usytuowanej rodziny patrycjuszy. Był podobnie jak Katon zwolennikiem surowych i starych tradycji rzymskich, których rodowód sięgał jeszcze Samnitów. Sprzeciwiał się greckiej i wschodniej cywilizacji, które skierowane były na zbytek, a nie na życie w zgodzie z zasadami. Flaccus, jako patrzący perspektywicznie polityk, szukał młodego i energicznego człowieka do wsparcia swojej polityki. Doceniał odwagę i umiejętności krasomówcze Katona, które w jego odczuciu miały posłużyć dobru Rzymu. Flaccus zdecydował się wesprzeć młodego polityka.
Kariera polityczna
W 205 roku Katon mianowany został na urząd kwestora, by rok później zasiąść oficjalnie na stanowisku na Sycylii. Głównym zadaniem Katona było opiekowanie się sprawami finansowymi na wyspie. Ponadto Katon, zgodnie z wolą senatu, musiał wesprzeć w organizacji misję Publiusza Korneliusza Scypiona, późniejszego zwycięzcy spod Zamy, do Afryki. Jak podają antyczni historycy nie było wyraźnej przyjaźni między oboma Rzymianami.
W roku 199 p.n.e. Katon objął urząd edyla i wraz ze swoim towarzyszem Helviusem przywrócił ludi Plebeii(odbywały się w dniach 4-17 listopada), które zakładały występy teatralne (ludi scaenici) oraz zawody atletyczne. Ponadto wydali z tej okazji wielką ucztę na cześć Jowisza. W 198 roku p.n.e. Katon został pretorem na Sardynii. Pod jego dowództwem znajdowało się 3000 piechoty i 200 jazdy. Tutaj po raz pierwszy mógł wprowadzić w życie wyznawane przez siebie surowe zasady. Dbał o publiczną moralność, ograniczył wydatki prowincji (m.in. obrzędy religijne obchodzono z umiarem), wprowadził porządki w jurysdykcji (zasada bezstronności), wygnał lichwiarzy. Bunt, jaki miał miejsce jeszcze przed objęciem urzędu przez Katona, zgodnie ze wspomnieniami Aureliusa Victora, został całkowicie zażegnany.
W 195 roku p.n.e. Katon został konsulem wraz ze swoim patronem i przyjacielem Flaccusem. Tego roku sprzeciwił się on zniesieniu lex Oppia, ustawy przeciw luksusowi kobiet, wprowadzonej jeszcze w roku 215 p.n.e. za sprawą trybuna plebejskiego Gajusza Oppiusza. Prawo wprowadzone zostało w okresie, kiedy Italia była plądrowana przez Hannibala, a skarbiec świecił pustkami. Poprzez tę ustawę chciano podreperować stan finansów Rzymu. Wraz jednak z porażką Hannibala kobiety zaczęły domagać się zniesienia lex Oppia, o co zabiegały u wielu urzędników oraz polityków. Sprawa ta była bardzo delikatna, w związku z czym nawet Flaccusdość istotnie się wahał, co do wizji zniesienia prawa. Nieugięty był jednak Katon, który wygłosił szereg dosadnych mów przeciwko rzymskiemu zbytkowi. Ostatecznie ustawę zniesiono, a kobiety odbyły procesję drogami miasta, prezentując swoje drogie ozdoby. Mimo że zachowanie Katona spotkało się z krytyką, nie przeszkodziło mu w objęciu dowództwa nad wojskiem w Hiszpanii Bliższej (Hispania Citerior).
W Hiszpanii zadaniem Katona było poprowadzenie kampanii przeciwko nieposłusznym plemionom iberyjskim, które ostatecznie udało mu się skutecznie rozgromić. Sam Katon twierdził potem, że zburzył więcej miast niż spędził dni na wojnie. Katon wykazywał niestrudzoną czujność i ciężko pracował. Dzielił ze swoimi żołnierzami trud wojny, jedząc i śpiąc tak jak oni. W czasie batalii wykazał się jako dobry taktyk i wojskowy. W czasie walk w Hiszpanii Katon rozkazał wybić monetę z napisem „Bellum se ipsum alet” („Wojna wyżywi się sama”). Była to odpowiedź Katona na propozycję Rzymu na dostarczenie zapasów dla jego armii w Iberii.
Kiedy Katonowi udało się oczyścić ziemie z buntowników, jego następnym krokiem było usprawnienie administracji prowincji. Jego głównym celem było zwiększenie przychodów Hiszpanii, poprzez podniesienie produkcji żelaza i srebra. Senat, w zamian za skuteczną kampanię Katona, ustanowił 3-dniową ceremonię dziękczynną. Ostatecznie w roku 194 p.n.e. Katon odbył triumf, w czasie którego Rzymowi pokazano ogromne ilości mosiądzu, złota i srebra hiszpańskiego.
Za swoich rządów Katon mierzyć się musiał z szeregiem ataków na swoją osobę, głównie ze strony rodziny Scypionów. Swoimi działaniami jednak udowodnił, że jest sprawnym i rozsądnym politykiem, zarządcą oraz dowódcą.
Kariera wojskowa nie zakończyła się jednak na kampanii w Hiszpanii. W roku 191 p.n.e. Katon został wybrany trybunem wojskowym (niektórzy historycy mówią o stanowisku legata) pod dowództwem konsula Maniusza Acyliusza Glabriona. Konsul wyprzedził Antiocha III w czasie tzw. wojny syryjskiej (192-188 p.n.e.), udał się do Grecji i pokonał pod Termopilami przeciwnika, co spowodowało wycofanie się wojsk Seleukidy do Azji Mniejszej. W wyprawie udział brał Katon, który po raz kolejny udowodnił swoje walory.
Za zwycięstwo w Grecji Glabrion odbył w 190 roku p.n.e. triumf, jednak rok później jego kariera polityczna uległa załamaniu. Przyczynił się do tego faktu głównie Katon Starszy, który spowodował, iż Glabrion przegrał wybory na urząd cenzora, na co wpłynął fakt oskarżenia niedawnego konsula o malwersacje finansowe podczas kampanii w Grecji.
Reputacja Katona jako żołnierza była już zapewniona, dlatego też zdecydował się on wrócić do Italii i nadzorować interesy publiczne państwa. Kontrolował m.in. kandydatów na stanowiska państwowe i osobiście angażował się w oskarżanie m.in. takich osobistości jak: Scypion Afrykański czy Lucjusz Scypion Azjatycki o korupcję. Ogromnym jego sukcesem było zniszczenie pozycji Scypiona Afrykańskiego, który zniknął ze sceny politycznej i umarł w zapomnieniu.
Katon sprzeciwiał się także poszerzaniu się wpływów kultury hellenistycznej na półwyspie Apenińskim, która w jego odczuciu zagrażała Rzymowi i jego tradycjom.
Promował ponadto nowe regulacje prawne, mające ograniczyć zbytek w społeczeństwie rzymskim. Nałożył m.in wysoki podatek od bogatego ubioru Rzymian, zwłaszcza kobiet. W 181 roku p.n.e. wsparł lex Orchia, prawo regulujące liczebność gości w czasie wydarzeń rozrywkowych. W roku 169 p.n.e. poparł z kolei lex Voconia, która miała kontrolować gromadzenie nienależnej części bogactwa w rękach kobiet.
Należy wspomnieć także, że w czasie sprawowania swoich urzędów Katon zlecił odbudowanie wielu akweduktów, oczyszczenie kanalizacji i walczył z grabieniem wody publicznej przez prywatne osoby. Cato zlecił także wyburzenie domów nachodzących na drogi publiczne i zbudowanie pierwszej bazyliki na Forum Romanum, w pobliżu Kurii.
W 184 roku p.n.e. Katon osiągnął szczyty swojej kariery zostając cenzorem. Przywiązanie do republikańskich cnót oraz rzymskiej tradycji zapewniło mu przydomek Cenzor. Niegasnąca była jego nienawiść wobec Greków:”Kiedy ci ludzie dadzą nam swoją kulturę literacką, zniszczą wszystko, zdemoralizują i zrobią jeszcze gorzej, jeśli przyślą tu swoich lekarzy”. Tym samym Katon stronił od greckiej medycyny, postępując zgodnie z receptami przodków rzymskich.
W okresie pełnienia urzędu cenzora jego surowość niekiedy graniczyła ze śmiesznością. Któregoś razu skreślił za niegodziwość jakiegoś senatora, który pocałował żonę w obecności córki; ekwitę, bo był za stary; innego znów, bo za gruby.
Katon wsławił się nieprzejednaną wrogością do Kartaginy i ciągłymi nawoływaniami do jej zburzenia. Oskarżał Punijczyków o to, że w latach 241 – 219 p.n.e. aż sześć razy złamali traktaty. Swój plan wywołania kolejnej wojny punickiej oparł na ciągłym wygłaszaniu w senacie na koniec swojej mowy słów: „A poza tym sądzę, że Kartaginę należy zniszczyć” (Ceterum censeo Karthaginem esse delendam).
Dzieła literackie
Katon zajmował się także pisarstwem. Zasłynął jako twórca prozy łacińskiej. Napisał „Początki” (Origines), dzieło ukazujące historię Rzymu od 753 roku p.n.e. do 149 roku p.n.e., zawierające m.in. opis powstawania miast italskich. Było to istotne źródło, z którego czerpali historycy rzymscy, m.in. Salustiusz oraz Liwiusz. Zachowały się nieliczne fragmenty. Ponadto stworzył utwór „O gospodarstwie wiejskim” (De agri cultura), które jest najstarszym, zachowanym do naszych czasów w całości, dziełem napisanym po łacinie prozą. Jest to podręcznik prowadzenia posiadłości ziemskiej. Zawiera też między innymi przepisy kucharskie, medyczne, religijne, porady dotyczące zaopatrzenia i zbytu. Stworzył także pierwszą rzymską encyklopedię „Nauki dla syna” ( Praecepta ad filium). Zawierała ona informację z zakresu retoryki, medycyny i rolnictwa. Zachowały się fragmenty, w których napisał sławne zdania: rem tene, verba sequentur – „Trzymaj się tematu, a słowa przyjdą same”; oraz „Złodzieje dobra prywatnego żywot spędzają w kajdanach, złodzieje dobra publicznego – w złocie i purpurze”, skierowane do zdzierców prowincji.
Opublikował także swoje mowy, z których zachowały się fragmenty zaledwie 80 z ponad 150. Jego mowy charakteryzuje rzeczowość, zwartość i swoboda w operowaniu językiem. Wyróżnić można: Orationes, De re militari, De lege ad pontifices auguresque spectanti, Historia Romana litteris magnis conscripta, Carmen de moribus i Apophthegmata.
Kres życia
Od roku 184 p.n.e., czyli okresu urzędowania jako cenzor, do 149 roku Katon nie objął już żadnego urzędu, skupiając się jedynie na zabieraniu głosu w senacie, jako oponent wszystkiego co nowe. W 157 roku p.n.e. został jednym z emisariuszy wysłanych do Kartaginy, w celu mediacji sporu między Punijczykami a Masynissą, królem Numidii. Misja zakończyła się niepowodzeniem i arbitrzy wrócili do domu. Wówczas to Katon dostrzegł dobrobyt w Kartaginie, co jedynie utwierdziło go w przekonaniu, że póki Punijczycy będą mieli swoje państwo, dopóty Rzym nie będzie bezpieczny.
Zmarł 149 roku p.n.e., w wieku 85 lat, za konsulatu Luciusa Marciusa Censorinusa i Maniusa Maniliusa, doprowadzając do wymarzonej III wojny punickiej. Zaznaczyć należy jednak, że niektórzy rzymscy autorzy, jak Liwiusz czy Plutarch, wskazują, że Katon zmarł w wieku 90 lat.
