Gajusz Waleriusz Katullus « IMPERIUM ROMANUM

Rozdziały

Współczesne popiersie Katullusa.

Na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa - Na tych samych warunkach 3.0.

Gajusz Waleriusz Katullus urodził się pomiędzy 87 a 82 rokiem p.n.e. w Weronie w Galii Przedalpejskiej jako Gaius Valerius Catullus. Był późno-republikańskim poetą rzymskim, należącym do grupy neoteryków; jedyny ich przedstawiciel, którego utwory zachowały się w większej liczbie.

Neoterycy (od greckiego hoi neoteroi poietai, dosłownie „poeci młodsi” – poetae novi) to termin oznaczający grupę młodych poetów rzymskich działających w połowie I wieku p.n.e.

Neoterycy zerwali z rzymską tradycją wielkich eposów historycznych. Wzorując się na poezji hellenistycznej, zwłaszcza aleksandryjskiej, preferowali utwory niewielkich rozmiarów (epigramy, fraszki, krótkie scenki, pieśni weselne i żałobne, epyllia – małe poematy epickie), lecz wycyzelowane do perfekcji. Znamienne było przyjęcie zasady konstruowania poezji na wzór Kallimacha. Pisali najczęściej o przeżyciach osobistych, szczególnie miłości. Charakteryzowali się uczonością – mitologiczną, geograficzną, literacką. W epyllionach mitologicznych przedstawiali mało znane mity. Poematy nie przekraczały 500 wersów.

Pochodzenie

Pochodził z dobrej rodziny stanu ekwickiego. Jego ojciec pewnego razu gościł prokonsula dwóch prowincji galijskich Juliusza Cezara w swojej posiadłości – o czym wspomina Swetoniusz. Jego ród posiadał willę w Sirmio nad jeziorem Garda, niedaleko Werony, którą traktował jak własny dom, willę w Tibur (obecna Tivola) oraz rodzinną siedzibę w Weronie.
Katullus większość swojego dorosłego życia spędził w Rzymie. Miał tam wielu przyjaciół, a w tym: poetę Liciniusa Macera Calvusa, Helwiusza Cynnę, Quintusa Hortensiusa (syna mówcy i rywala Cycerona) i biografa Korneliusza Neposa, któremu Katullus zadedykował libellus poematów. Wydaje się że utrzymywał także relacje z Marcusem Furiusem Bibaculusem.

Prawdopodobnie Katullus zakochał się w Lesbii, którą utożsamiano z Klodią Metelli, kobietą należącą do arystokratycznego rodu Claudii Pulchri i siostrą niesławnego Publiusza Klodiusza Pulchera, przywódcy ruchów plebejskich.

Latem 57 lub 56 roku p.n.e. znajdował się w sztabie dowódcy Gajusza Memmiusza w Bitynii, by potem udać się do Troady (kraina w Azji Mniejszej) i odprawić ceremonię nad grobem brata – o czym wspomina w swoim poemacie.

Twórczość

Twórczość Katullusa była wysoko ceniona w okresie od I p.n.e. do II wieku n.e. Potem, w miarę upadku kultury starożytnej, poeta popadał w zapomnienie.
Zbiór, którym dysponujemy, zawiera sto kilkanaście (ok. 116) drobnych utworów, o objętości od 2 do 408 wersów. Tematyka jest mieszana i waha się od zjadliwej inwektywy politycznej, poprzez mniej lub bardziej obsceniczne fraszki aż do wyrafinowanych erotyków i ckliwych obrazków z życia zakochanych. Obsceniczne słownictwo niektórych wierszy było powodem tego, że aż do niedawna opuszczano je w tłumaczeniach lub znacznie łagodzono.
Oddzielny rodzaj stanowią epitalamia (czyli pieśni weselne) oraz tzw. epylia, czyli dłuższe, obejmujące do kilkuset wersów utwory na tematy mitologiczne („Attis”, „Wesele Peleusa i Tetydy”, przekład wiersza Kallimacha pt. „Warkocz Bereniki” itd.).

Zbiór wierszy Katullusa cechuje polimetria, tj. zawiera on utwory skomponowane w różnych miarach wierszowych. Z tego najliczniej reprezentowane są: dystych elegijny oraz jedenastozgłoskowiec falecejski. Poza tym Katullus pisał również priapejem, cholijambem, trymetrem jambicznym (zwykłym i czystym), tetrametrem jambicznym, asklepiadejem większym, strofą saficką, strofą eolską i heksametrem daktylicznym.

Katullusowi zawdzięczamy też jedyny zachowany w całości utwór (nr 63) napisany galijambem (z twórczości innych poetów używających galijambu istnieją tylko paruwersowe resztki), a także jedyny znany wiersz (nr 55) skomponowany w izochronicznej postaci jedenastozgłoskowca falecejskiego.

Twórczość Katullusa była szeroko szanowana i znana wśród innych artystów tego czasu. Jego dzieła i style miały ogromny wpływ na Owidiusza, Horacego i Wergiliusza. Po odkryciu jego poezji w średniowieczu, Katullus ponownie był powszechnie czytany.

Twórczość wybrana
Wiersz 24.	Wiersz 37.
„O ty wybrany z Juwencjuszów kwiecie i z tych, co żyli lub żyją na świecie i z tych, co jeszcze żyć będą w przyszłości, dałbyś Midasa lepiej majętności temu golcowi bez sługi ni skrzyni [skrzyni na pieniądze, sejfu] by się z miłości do ciebie wyleczył. Czyż nie jest piękny?” – powiesz mi. Nie przeczę, lecz piękniś nie ma ni sługi ni skrzyni, choć o to nie dbasz, nieważnym chcesz czynić, on jednak nie ma ni sługi ni skrzyni.”	„Chatko schadzek, wy tudzież koleżkowie, którzy gośćmi dziewiątej bramy za bractwem kapturzym bywacie, czy naprawdę myślicie, że w świecie tylko wy fiuty macie i nimi trzepiecie cały rodzaj niewieści, nas zasię by miały nie chcieć panny, bo cuchniem jak kozieł w upały? […] Dziewczę bowiem, co z moich ramion ledwie zbiegło, kochane tak jak żadna nigdy już nie będzie i o którą zawzięte boje wiodłem wszędzie, u was bywa (szczęściarze!), tam ją wszyscy jedną kochacie wy, cieniasy (boże ratuj który!), najlichsze w mieście męty, cwele, obszczymury! A zwłaszcza ty, synalku długowłosy ziemi iberyjskiej, gdzie królik po norach się pleni, Ihnasiu, co ci bródka szczeciną porosła, a uryną przemywasz hiszpańskie swe dziąsła.”
Wiersz 43.	Wiersz 69.
„Witaj, dziewczyno, co nos masz niemały, niepiękne nogi i oczy nieczarne, palce niesmukłe, usta w ślinie całe, sposób mówienia niemiły, niezdarny. Ty, co z formiańskim łotrem [tj. z Mamurrą, którego miastem rodzinnym były Formie] łoże dzielisz! Ciebie prowincja za piękną uważa? Ktoś z naszą Lesbią równać cię ośmielił? Głupota ludzka całkiem mnie przeraża!”	„Nie dziw się, mój Rufusie, że żadna nie chciała jak dotąd ci udzielić wygód swego ciała niewiasta, choć niejeden kupiłeś im ciuszek, czy nawet z dyjamentem kolczyki do uszu. Chodzi bowiem po mieście opinia gawiedzi, że pod każdą z dwóch pach twych cap smrodliwy siedzi- a wiedz, że capa boją się wszystkie niebogi i nie wpuści ni jedna capa między nogi! Więc albo przestań jęczeć, że idą w zaparte, albo poznaj się wreszcie, waść, z dezodorantem.”
Wiersz 83.	Wiersz 105.
„Lesbia przy swoim mężu okropnie mnie łaje, A to durniowi sprawia radość niesłychaną. Mule! Nic nie rozumiesz – bo gdyby milczała, Znak byłby to niemylny, że nic już nie czuje. Złorzeczy – więc pamięta. A co więcej nawet – Złości się. A więc płonie. I dlatego krzyczy.”	„Burak się na Helikon pakuje z mozołem i potem, a Muzy go widłami na łeb zrzucają z powrotem.”

Krytyka

Katullus w wielu utworach dawał upust swojej nienawiści, jaką darzył zwłaszcza zwolenników Cezara i samego wodza. Poeta szczerze Cezara nienawidził, dając temu wyraz niejednokrotnie i w sposób mało wybredny. Inwektywy pod adresem Cezara i jego stronników miały na celu po prostu maksymalnie zniesławić za pomocą przejrzystych aluzji. Motywem szczególnie chętnie wykorzystywanym był incydent, jaki miał się wydarzyć na dworze króla Bitynii Nikomedesa IV, gdzie Cezar jako młody trybun wojskowy został wysłany z misją dyplomatyczną. Miał tam podobno wykorzystać swoje wdzięki, aby ostatecznie otrzymać zgodę władcy na udostępnienie floty morskiej. Eksploatując ten temat, posuwano się nawet do tego, by nazywać Cezara królową Bitynii. Sam Cezar podobno źle znosił rozpowszechnianie skierowanych przeciw sobie wierszyków autorstwa Katullusa, a fakt, że w pewnej chwili wyciągnął do obydwu poetów rękę na zgodę, dla Swetoniusza jest jednym z dowodów na to, jak był łagodny i mało pamiętliwy. Katullus poszedł na tę ugodę, przeprosił Cezara i traktował go potem z respektem.

Katullus znał również Cycerona, ale o charakterze tej znajomości nic bliższego nie wiadomo. Ten ostatni w listach do swego przyjaciela Attyka parę razy wyrażał się kąśliwie o poetach awangardowych (tzw. neoterykach), do których należał Katullus, ani razu jednak nie wymienił żadnego nazwiska. Z drugiej strony Katullus w pewnym momencie swego życia pisze krótki utwór będący ewidentną apostrofą do Cycerona. Czy pobrzmiewa w niej szacunek do starszego o co najmniej 30 lat wybitnego mówcy, czy ironia – uczeni nie mogą się zgodzić. Okoliczności powstania wiersza nie znamy, a odgadnąć ich nie sposób.

Jednym z ulubionych celów inwektyw Katullusa nie był jednak polityk, ale niejaki Mamurra, szef oddziałów inżynieryjnych (praefectus fabrum) w armii Cezara podczas wojny galijskiej, poprzednio piastujący zapewne to samo albo podobne stanowisko u Pompejusza podczas wojny z królem Pontu Mitrydatesem (64 – 63 rok p.n.e.), a potem podczas kampanii, jaką Cezar prowadził w 61 roku p.n.e. w Luzytanii jako propretor prowincji Hispania Ulterior. Katullus atakował Mamurrę jako jednego z ważniejszych cezarian, chcąc tym samym pośrednio dotknąć samego wodza, który zgodnie z tym, co pisze Pliniusz Starszy, inwektywy te istotnie brał do siebie. Jednak zdaje się, że głównym powodem, dlaczego Katullus atakował Mamurrę był wielomilionowy majątek tego oficera, pochodzący rzecz jasna z łupów zdobytych przez Rzymian w trzech wymienionych kampaniach wojennych, i jego wystawny tryb życia.

Tym samym zauważyć można łatwo, że Katullus mimo dużego talentu pisarskiego, charakteryzował się także zawiścią oraz nienawiścią. Jego utwory przepełnione są niezliczonymi aluzjami, co do pijaństwa, obżarstwa i głupoty osób, których szczerze nienawidził.

Problematyka stanu zachowania

W XII wieku istniała na świecie już tylko jedna kopia wierszy Katullusa (tak zwany codex Veronensis oznaczany w siglach literą V, dziś zaginiony), pochodzą od niej wszystkie znane nam dziś rękopisy, jakie powstały w wieku XIV i później.
Zbiór przekazany został przez rękopisy w postaci jednej księgi i pod wspólnym tytułem Catulli Veronensis liber. Utworów jest, jak napisano wyżej, „około 116”, gdyż numeracja ich nie jest ciągła. Z jednej strony wykazuje luki (np. po utw. 17 nastąpuje utw. nr 21), z drugiej strony na skutek badań filologicznych wykazano lub usiłuje się wykazać, że niektóre utwory, które uważano poprzednio za całość, stanowią w istocie dwa oddzielne wiersze (np. utw. 58 i 58b), lub odwrotnie. W rezultacie liczba wierszy jest różna w różnych wydaniach i waha się w zakresie od 114 do 116.

Na przełomie XIX i XX wieku zauważono, że łączna objętość zbioru – która wynosi 2292 wersy – znacznie przekracza pojemność przeciętnego zwoju papirusowego, co doprowadziło do postawienia tezy, że to, co średniowieczne rękopisy tytułują Catulli Veronensis liber, stanowi w rzeczywistości zawartość trzech woluminów przepisanych do kodeksu jednym ciągiem:
Wolumin I zawierający utw. 1-60 nosił przypuszczalnie tytuł Iambi lub Passer (łac. „wróbel”, od incypitu pierwszego utworu Passer deliciae meae puellae…).
Wolumin II, zawierający utw. 61-67 miał być może tytuł Epithalamium.
Wolumin III z utworami 68-116 był zapewne zatytułowany Epigrammata.

Dodatkowym, oprócz samej objętości, argumentem za podziałem na takie części jest ich zróżnicowanie kompozycyjne:

część pierwsza – drobne utwory skomponowane w różnych miarach wierszowych i o mieszanej tematyce;
część druga – dłuższe utwory zróżnicowane metrycznie, ale ze wspólnym motywem, jakim jest permanentny związek kobiety i mężczyzny;
część trzecia – drobne utwory na zróżnicowane tematy, wszystkie pisane w jednym metrum (dystychem elegijnym).

Szczegóły podziału, zwłaszcza kwestia, gdzie dokładnie przebiega granica między częścią drugą a trzecią, są sporne. Czy woluminy te stanowiły trzy części swego rodzaju antologii utworów Katullusa, czy też może raczej trzy książki wydane niezależnie od siebie, nie jest pewne.
Istnieje podejrzenie graniczące z pewnością, że w starożytności istniał jeszcze, co najmniej jeden wolumin innych utworów Katullusa napisanych wierszem priapejskim, lecz nie zachował się. Dedykacją tego woluminu wraz z wymienionym nazwiskiem autora cytuje Terentianus Maurus.

Catullus at Lesbia’s, Lawrence Alma-Tadema
Lesbia jest to literackie imię wielkiej miłości Katullusa. Mogła być samodzielną poetką, albo wspierała Katullusa w pisaniu jego utworów.

Śmierć

Zmarł nie wcześniej niż w 54 roku p.n.e. i nie później niż w 32 p.n.e.

Problem daty narodzin i śmierci

Narodziny i śmierć poety datuje się różnie. Święty Hieronim przekazuje informacje, że Katullus zmarł w 57 p.n.e. w wieku 30 lat. Niestety, data śmierci tu podana jest na pewno błędna, gdyż w utworach Katullusa znajdują się np. aluzje do drugiego konsulatu Pompejusza oraz portyku Pompejusza, budowli oddanej podczas tegoż konsulatu, w roku 55 p.n.e. Kłopot w tym, że skoro podana przez św. Hieronima data śmierci jest błędna, to znaczy, iż któraś z pozostałych dwóch liczb – tj. wynikająca stąd data narodzin poety lub wiek, w jakim zmarł – też jest nieprawidłowa; nie wiadomo tylko, która.

Na ogół przyjmuje się, że Hieronim musiał pomylić konsulów roku 87 p.n.e. (Lucjusza Korneliusza Cynnę i Gnejusza Oktawiusza) z jakąś inną parą konsulów; najczęściej wymienia się tu parę Lucjusz Korneliusz Cynna i Gnejusz Papiriusz Karbo (84 rok p.n.e.) lub Gajusz Mariusz i Gnejusz Papiriusz Karbo (82 p.n.e.). Według tych hipotez Katullus zmarł w wieku 30 lat w roku 54 lub 52 p.n.e.

Na podstawie analizy twórczości niektórzy uczeni sądzą, iż poeta żył jeszcze w roku 47 p.n.e. W każdym razie Korneliusz Nepos w napisanym w 32 r. p.n.e. żywocie Attyka wymienia Katullusa i Lukrecjusza, jako zmarłych.