Euzebiusz z Cezarei, działający w czasach Konstantyna Wielkiego, uznawany jest za najwybitniejszego chrześcijańskiego historyka starożytności.
Urodził się ok. 263 r. w Palestynie, zapewne w Cezarei. Tam też kształcił się pod kierunkiem Pamfila, najzdolniejszego ucznia Orygenesa. Euzebiusz żywił do swego mistrza tak wielką cześć i wdzięczność, że postanowił nazywać się: “Euzebiusz syn Pamfila” (Eusebios tu Pamfilu). Od niego przejął również uwielbienie dla Orygenesa. Przejawem jego oddania i podziwu dla swego mistrza było również uczczenie śmierci Pamfila, która miała miejsce w 310 r., podczas prześladowania Dioklecjana, kiedy to Pamfil poniósł śmierć męczeńską, spisując jego biografię. Euzebiusz uniknął śmierci wyjeżdżając do Tyru. Następnie schronił się na pustyni egipskiej w Tebaidzie, gdzie jednak został odnaleziony przez swoich prześladowców, aresztowany i uwięziony.
Ok 313 r. został wyniesiony do godności biskupa Cezarei. Dzięki bliskim stosunkom, jakie utrzymywał z cesarzem, wywierał na niego znaczący wpływ. W 335 roku podczas uroczystego obchodu trzydziestolecia panowania Konstantyna, wygłosił ku jego czci uroczystą pochwalną mowę. Kościelna kariera Euzebiusza przebiegała bez zakłóceń. Na synodzie w Antiochii został jednak ekskomunikowany, ponieważ nie zgodził się na odrzucenie wyznania wiary, złożonego przez aleksandryjskiego kapłana Ariusza, któremu wcześniej w 320 r. udzielił schronienia. Następnie zwołał synod do Cezarei, który uznał prawowierność nauki Ariusza. Na Soborze Nicejskim w 325 r. wystąpił jako przywódca ugrupowania pojednawczego, a wyznanie wiary, zawierające określenie homousios, podpisał na życzenie cesarza. Stał po stronie partii zwalczającej nicejczyków. Brał udział w ariańskich synodach w 330 r. w Antiochii, w 335 r. w Tyrze i w 336 r. w Konstantynopolu. W literaturze patrologicznej podkreśla się, że “Euzebiusz nie był tak wielkim teologiem, jak znaczącym historykiem, który swymi udanymi pismami, zazwyczaj tez krytycznie wykorzystującymi źródła, stworzył podstawy historycznego piśmiennictwa kościelnego w starożytności” ( B. Altaner- A. Stuiber).
Swoje prace historyczne Euzebiusz oparł nie tylko o tradycję biblijną i kościelną, lecz także wykorzystał w nich niektóre dzieła historyczne autorów antycznych, rozmaitego rodzaju dokumenty archiwalne, jak również relacje świadków opisywanych wydarzeń. Możliwość zaznajomienia się z antyczną spuścizną historiograficzną zawdzięczał sławnej w jego czasach bibliotece, która mieściła się przy założonej przez Orygenesa szkole egzegetycznej w Cezarei. Opracował dwa ważne dzieła historyczne. Pierwszym z nich były napisane w języku greckim “Kroniki”. Ich pierwsza część obejmowała opracowany na podstawie dostępnych mu dzieł historyków greckich i rzymskich oraz Starego Testamentu zwięzły zarys dziejów ludów starożytnych: Chaldejczyków, Asyryjczyków, Hebrajczyków, Egipcjan, wreszcie Greków i Rzymian. Główną część tego utworu, nazwaną “kanonem chronologicznym”, stanowiły wzorowane na pracy Sekstusa Juliusza Afrykańczyka synchronistyczne tablice chronologiczne, w których w osobnych kolumnach autor zestawił wiadomości z historii świętej, żydowsko-chrześcijańskiej, oraz świeckiej i pogańskiej. Obejmowały one w porządku chronologicznym spis najważniejszych wydarzeń dziejowych, od narodzin Abrahama do 324 roku. Euzebiusz przyjął w swym dziele schemat podziału dziejów na sześć wieków. W ich dotychczasowym biegu wyróżnił pięć epok: 1. Od Abrahama do upadku Troi, 2. od tego wydarzenia do pierwszej olimpiady, 3. od niej do drugiego roku rządów Dariusza, 4. od drugiego roku jego panowania do śmierci Chrystusa i wreszcie 5. od niej do panowania Konstantyna Wielkiego. Szósty wiek zarezerwował dla czasów późniejszych. Euzebiusz opublikował swój utwór ok. 303 roku. W oryginale greckim zachował się on do naszych czasów we fragmentach, całość jest jednak znana z dokonanego w VI w. przekładu ormiańskiego. Stworzoną przez Euzebiusza chronologię historii powszechnej przyjęła następnie chrześcijańska historiografia wieków średnich.
Drugim ważnym dziełem historycznym Euzebiusza z Cezarei była napisana przezeń również w języku greckim “Historia kościelna”, ujęta w 10 księgach. Jest ona pierwszą próbą przedstawienia dziejów Kościoła od jego założenia do zwycięstwa Konstantyna Wielkiego nad Licyniuszem w roku 324. Euzebiusz, przedstawiając sukcesję biskupów w najważniejszych Kościołach lokalnych (począwszy od czasów apostolskich), poglądy nauczycieli i pisarzy kościelnych, błędy herezji, los narodu żydowskiego, prześladowanie i męczeństwo chrześcijan oraz końcowe zwycięstwo nad pogaństwem, pragnął wykazać, że chrześcijaństwo jest boskiego pochodzenia i stanowi apogeum w dziejach świata. Dzieło ułożone zostało według zasad chronologii, mimo że nie pokazuje wydarzeń w ich związku przyczynowym, ma jednak nieprzemijającą wartość z uwagi na zamieszczone w nim liczne cytaty z dokumentów i dzieł zaginionych. Księgi I-VII powstały przed rokiem 303. Rozwój ważnych wydarzeń zmusił autora do licznych przeróbek i opisania wypadków mu współczesnych – prześladowania Galeriusza w księdze VIII i Maksymina Daji w księdze DC oraz zwycięstwa Kościoła za Konstantyna Wielkiego w księdze X. Ostatecznej redakcji dokonał po roku 324. W roku 403 Rufin z Akwilei przełożył dzieło Euzebiusza na język łaciński (często stosując parafrazę i błędną interpretację oryginału) oraz załączył opis wydarzeń do roku 395. W tej formie dzieło Euzebiusza stało się wyrocznią w historiografii Kościoła na okres następnych dziesięciu wieków.
“O męczennikach palestyńskich”, zredagował Euzebiusz w dwóch wersjach – krótszej, jako dodatek do księgi VIII jego Historii Kościelnej oraz dłuższej, zachowanej w całości w przekładzie syryjskim i gruzińskim. Z oryginału greckiego wersji dłuższej – zachowały się tylko fragmenty. Euzebiusz jako naoczny świadek relacjonował w porządku chronologicznym przebieg prześladowań chrześcijan w Palestynie w latach 303-311. Uwzględniając opis nieustraszonego bohaterstwa 83 ofiar, nie pominął informacji o licznych apostazjach.
Oprócz pozycji o treści historycznej Euzebiusz z Cezarei pisał również dzieła o innej tematyce np. panegiryki na cześć Konstantyna. Były to: „Ku uczczeniu życia błogosławionego cesarza Konstantyna” zawarte w 4 księgach, znane pod łacińskim tytułem Vita Constantini (Życie Konstantyna), napisane po śmierci Konstantyna Wielkiego (337 r.), jest pochwałą cesarza, a nie biografią historyczną, jak to fałszywie sugeruje łaciński tytuł dzieła. Z założenia Euzebiusz idealizował postać zmarłego cesarza, świadomie pomijając negatywne cechy. Drugim panegirykiem jest „Pochwała Konstantyna”, złożona z 2 części, tj. z mowy wygłoszonej przez Euzebiusza w pałacu cesarza w Konstantynopolu w 335 r., w 30-tą rocznicę panowania Konstantyna oraz z traktatu teologicznego, który przedstawił cesarzowi z okazji poświęcenia bazyliki Grobu Pańskiego w Jerozolimie w 335 roku.
Co więcej pisał dzieła apologetyczne. Nowością apologetycznej metody Euzebiusza było obfite cytowanie źródeł i autorów starożytnych dla uzasadnienia swych tez. Z tej racji jego dzieła są bezcenną pomocą przy rekonstrukcji zaginionych pism. Do najbardziej znanych należą: “Przygotowanie do Ewangelii”, w którym zwalcza mity pogańskie oraz ich alegoryczną interpretację, wyrocznie pogańskie i pojęcie fatum. Uzasadnia, że chrześcijanie mieli rację przedkładając judaizm nad młodsze od niego pogaństwo. Wykazuje, że filozofia grecka zawiera w sobie wiele sprzeczności. W „Wyjaśnieniu Ewangelii” wyjaśniał, dlaczego chrześcijaństwo, stanowiące kontynuację uniwersalnej religii patriarchów, przyjmuje Stary Testament z wyjątkiem zarządzeń szczegółowych prawodawstwa mojżeszowego. Wykazał za pomocą proroctw, że upadek państwa żydowskiego, przyjście Mesjasza i powołanie pogan zostały przepowiedziane w Starym Testamencie. Przytoczył proroctwa dotyczące człowieczeństwa Chrystusa, jego bóstwa, wcielenia i życia ziemskiego oraz męki i śmierci. W obu dziełach polemizował z pismem Porfiriusza Przeciw chrześcijanom, wzorując się na apologetycznej metodzie Orygenesa.
Euzebiusz zasłużył się również w zakresie krytyki tekstu oraz geografii i chronologii biblijnej. W tym celu napisał m.in. „Kanony Ewangelii” które, stanowią rodzaj konkordancji miejsc paralelnych Ewangelii. Euzebiusz podzielił Ewangelie na małe odcinki i ponumerował je sukcesywnie. Potem przygotował tablicę 10 Kanonów, z których każdy zawierał listę miejsc wspólnych czterech Ewangelii w różnych możliwych zestawieniach, np. Kanon I zawierał listę miejsc wspólnych czterech Ewangelii; Kanon II – synoptyków; Kanon VI – Mateusza i Marka. System Euzebiusza przeszedł do manuskryptów syryjskich i łacińskich pod nazwą “kanony euzebiańskie” (canones eusebiani). Św. Hieronim przejął go do Wulgaty i objaśnił w Liście do papieża Damazego. W tym zakresie napisał także „Onomastikon” który, zawiera spis alfabetyczny miejscowości występujących w Biblii z podaniem podstawowych wiadomości historycznych i geograficznych oraz nazw używanych w czasach Euzebiusza oraz „Komentarz do Psalmów”, najważniejsze i największe z dzieł egzegetycznych Euzebiusza.
Co więcej pisał także pozycje o treści dogmatycznej t.j. „Obrona Orygenesa”, zawarta w 6 księgach, jest dziełem Pamfila i Euzebiusza. „Przeciw Marcelemu”, napisane po złożeniu z urzędu biskupa Marcelego z Ancyry przez ariański synod w Konstantynopolu w 336 r., dla uzasadnienia słuszności decyzji synodu i “O teologii kościelnej”, która jest szczegółowym rozwinięciem zarzutów Euzebiusza przeciw Marcelemu. Jego homilie i mowy były często wygłaszane w obecności cesarza, w większości zaginęły. Zachowała się mowa z ok. 316 r. na poświęcenie bazyliki w Tyrze, którą Euzebiusz uważał za symbol zwycięstwa chrześcijaństwa oraz znak przyszłego zmartwychwstania i uwielbienia Kościoła. Zachowała się też mowa o męczennikach antiocheńskich. Z licznej korespondencji Euzebiusza zachowały się dwa listy dedykacyjne do Flacylla, umieszczone na początku dzieła “O teologii kościelnej, list do Karpianusa, umieszczony na początku dzieła “Kanony Ewangelii”, list do wiernych w Cezarei po zamknięciu Soboru Nicejskiego I, w którym Euzebiusz wyjaśnia swoje ustępstwo wobec sformułowania homousios. Zachowały się też fragmenty listów do Aleksandra, biskupa Aleksandrii, w obronie Ariusza oraz do Konstancji, siostry Konstantyna Wielkiego, w którym Euzebiusz odrzuca wszelkie formy oddawania czci obrazom.
Znaczenie dziejopisarskiej spuścizny Euzebiusza z Cezarei dla dalszego rozwoju historiografii chrześcijańskiej było zaiste przeogromne. Swoimi utworami przełamał on ostatecznie niechęć chrześcijan do zajmowania się historią. W IV wieku zainspirowały on coraz liczniejszych odtąd chrześcijańskich autorów do samodzielnego zajęcia się pracą dziejopisarską. Za przykładem Euzebiusza rozwinęła się ona jako dwa różne od siebie rodzaje historiografii: jako historia Kościoła i Historia powszechna. Trudną do przecenienia zasługą Euzebiusza z Cezarei było, że stworzył on przejęte następnie w piśmiennictwie chrześcijańskim wzory, które określiły, jak odtąd winien być uprawiany każdy z tych rodzajów historii. Niezmiernie zasłużony dla historii Kościoła pierwszych wieków, został nazwany “Ojcem historii kościelnej”. Zmarł w 339 r. w Cezarei Palestyńskiej.
